शुक्रवार, २९ मे, २०२०

जीवनाचे पोर्ट्रेट

गंभीर चेहर्‍याच्या आणि कधीही न हसणार्‍या, मोजके बोलणार्‍या आणि चार चौघांपासून फटकून राहात आपले वेगळेपण जपणार्‍या माणसालाच जगण्याबद्दलचा गंभीर विचार करणे शक्य होते असा एक समज उगाचच आपल्या समाजात पसरलेला दिसतो.

नाटकवाली मंडळी ही चित्रपटाला नि त्या संबंधित मंडळींपेक्षा स्वत:ला काकणभर (कदाचित हातभरही असेल) उंच समजतात, तर चित्रपटातून बाद झालेले अभिनेते/अभिनेत्रीच फक्त सीरियलमध्ये जातात, असं समजत चित्रपटवाले त्या क्षेत्रातील व्यक्तींना कमी लेखतात. 

एवढंच काय, इंटरनेट वरील चित्रपटांसंबंधी माहिती वाचून, स्वस्त झालेल्या कॅमेर्‍यांच्या सहाय्याने एक दोन थातुरमातुर शॉर्ट फिल्म्स बनवून, आपल्या प्रभावळीत त्या चार जणांना दाखवून ’अहो रूपम्‌ अहो ध्वनिम्‌’ या न्यायाने रेकग्निशन मिळवणारी, आणि तेवढ्या भांडवलावर वरील तीनही गटांना ’तद्दन व्यावसायिक’ म्हणून नाके मुरडणारी एक मोठी जमात असते. ती फेसबुकसारख्या फुकट मिळणार्‍या माध्यमांतून बरीच धुमाकूळ घालते. पण ते असो.

So...I think I scared you before. Umm... all that talk of ghosts and dying. All that adult stuff we were reading about. That's some pretty confusing adult stuff. So, uh, you know, I thought I would come up here, show you my painting, tell you what I think my play is about. Because I was thinking, umm..., that it might make us all feel a little bit better.

But you got to promise not to make fun of me, okay?

So, um...

Yeah, I painted this because I felt like the play was about life, you know? And life is full of color. And we each get to come along and we add our own color to the painting. You know? And even though it's not very big, the painting, you sort of have to figure that it goes on forever, you know, in each direction. So, like, to infinity, you know? 'Cause that's kind of like life, right?

And it's really crazy, if you think about it, isn't it, that, a hundred years ago, some guy that I never met came to this country with a suitcase. He has a son, who has a son, who has me.

So, at first, when I was painting, I was thinking, you know, maybe up here (points to upper right corner of the painting), that was that guy's part of the painting and then, you know, down here (points to the bottom left corner of the painting), that's my part of the painting.

And then I started to think, well, what if...

...we're all in the painting, everywhere?

And-and what if we're in the painting before we're born? What if we're in it after we die? And these colors that we keep adding, what if they just keep getting added on top of one another, until eventually we're not even different colors anymore? We're just... one thing... one painting!

I mean, my dad is not with us anymore. He's not alive, but he's with us. He's with me every day. It all just sort of fits somehow. And even if you don't understand how yet, people will die in our lives, people that we love. In the future. Maybe tomorrow. Maybe years from now.

I mean, it's kind of beautiful, right, if you think about it, the fact that just because someone dies, just because you can't see them or talk to them anymore, it doesn't mean they're not still in the painting. I think maybe that's the point of the whole thing.

There's no dying. There's no you or me or them. It's just us. And this... sloppy... wild, colorful, magical thing that has no beginning, it has no end... this right here...

I think, it's us!

---

केविन हा एका प्रसिद्ध टीव्ही सीरियलचा प्रमुख नट. भरपूर प्रसिद्धी आणि पैसा देणारी ही मालिका गुणवत्तादृष्ट्या सामान्य आहे असे समजत तो ती अर्धवट सोडतो, आणि आपण आता नाटकात जाणार असे जाहीर करतो. तसा खुशालचेंडू नसला, तरी बर्‍यापैकी भोगवादी आयुष्य जगणार्‍या केविनला आता तथाकथित श्रेष्ठींकडून रेकग्निशन हवे आहे. त्यासाठी तो आपल्या भावाच्या शहरात, लॉस एंजल्स येथे शिफ्ट होतो.

एकदा नाटकाचे स्क्रिप्ट वाचत असताना त्याच्या दोघी पुतण्यांना त्यात सामील करुन घेतो. या दोन्ही पुतण्यांचे वय आहे अनुक्रमे आठ आणि दहा. दुर्दैवाने नाटकात एके ठिकाणी मृत्यूबद्दल काही संवाद येतो. मुली अर्थातच कुतूहल म्हणून त्याबद्दल विचारू लागतात. 

एकुणच ’तारुण्याच्या’ मानसिकतेतून बाहेर न आलेला आणि मुलांसोबत कधीही न राहिलेला, त्यांच्याशी संवाद करताना वेगळे काही संवाद कौशल्य लागते याबाबत पूर्ण अनभिज्ञ असलेला केविन एखाद्या समवयस्काशी बोलावे तसा सहज बोलत राहातो. ’म्हणजे आमचे आईवडील पण मरणार का?’ या प्रश्नाला सहजपणे ’हो, तर काय. सगळेच मरणार.’ असे बोलून जातो. संवाद फिसकटतो आणि मुली झोपायच्या खोलीत निघून जातात.

आपल्याकडून घोटाळा झाला हे तर त्याला समजते. पण मुलांची समजूत कशी घालतात याचे ज्ञान वा अनुभव केविनकडे नाही. तरीही तो त्या मुलींकडे जातो. प्रथम त्यांची माफी मागतो. आणि सहजच आपण केलेले एक पेंटिंग दाखवतो. 

त्या पेंटिंगबाबत बोलता बोलता उथळ वाटणारा केविन बरेच काही समंजस बोलून जातो. त्या मुलींचे आजोबा त्याला म्हणत तसे सतत स्वत:च्या कुवतीबाबत शंका घेणारा, सदैव संभ्रमात असणारा केविन जेव्हा क्षणभर त्या संभ्रमातून बाहेर येतो तेव्हा त्याचे विचार इतके लख्ख उमटतात. आणि शब्दांच्या साहाय्याने जगण्याचे एक सुरेख पोर्ट्रेट तो त्या मुलींसमोर रेखाटतो.

संभ्रम... तो संभ्रम हा त्या तांब्या पितळेच्या भांड्यांवरच्या हिरव्या अनाकर्षक कीटणासारखा आहे. तो घासून काढला तर आतली देखणी भांडी लख्ख चकाकू लागतात.

- oOo -


हे वाचले का?

बुधवार, २७ मे, २०२०

हैरत से तक रहा था जहॉं-ए-वफा उसे (मास्टर मदन)

अगदी बालवयातच तत्कालीन अनेक गायकांची रेकॉर्डिंग्स तंतोतंत गाणार्‍या कुमार गंधर्वांचे Child Prodigy म्हणून कौतुक केले जात असे. ते आठ वर्षांचे असताना त्यांनी गायलेल्या ’रामकली’च्या रेकॉर्डने मला बेभान केले होते. खुद्द कुमारांनी प्रा. माधव मोहोळकर यांना दिलेल्या मुलाखतीत असे म्हटले आहे की, 'ती सारी पोपटपंची होती. इतरांची गायकी तंतोतंत गाणे म्हणजे गाणे नव्हे. गायकाची वाट स्वत:ची असायला हवी.' पुढे संगीत क्षेत्रात त्यांनी केलेली बंडखोरी आणि गायकीला दिलेली नवी वाट सर्वश्रुत आहेच.

पण कुमारांच्याही आधी आठ वर्षांच्या एका मुलाने ही उपाधी मिळवली होती. त्याने उत्तर भारतात तुफान मचवले होते. जेव्हा शब्दही धड उच्चारता येत नव्हते अशा वय वर्षे दोन असल्यापासून गायकीचे धडे गिरवणार्‍या या मुलाने आठव्या वर्षीच मैफलींमधून धुमाकूळ घालायला सुरुवात केली. त्याचवर्षी पहिली रेकॉर्डही दिली. धनत्तर संगीत-रसिक आणि राजे-नवाबांकडून त्याच्यावर कौतुक आणि पारितोषिकांची खैरात होत असे. तिशीच्या त्या दशकात त्याला ऐंशीपासून अडीचशे रुपयांपर्यंत मानधन मिळत असे. असंख्य पदके, पदव्या आणि धनाचा वर्षाव अल्पावधीतच या गायकावर झाला. त्याच्या मोजक्याच रेकॉर्डिंग्सनी संगीतरसिकांना वेड लावले.

रागसंगीतावर आधारित सहा आणि दोन पंजाबी गाणी अशी आठ रेकॉर्डिंग त्याने दिली. या रेकॉर्डिंग्समधील गायकीवरील हुकुमत पाहता, हा कलाकारही कदाचित पुढे कुमारांप्रमाणेच संगीताला एका वेगळ्या दिशेने नेणारा प्रेषित ठरला असता, असे म्हणता येईल.

परंतु हा अलौकिक प्रतिभेचा गायक त्याच्या तेराव्या वाढदिवसापूर्वीच विषप्रयोगाचा बळी ठरला.

'संगीत म्हणजे दैवी कृपा' वगैरे म्हणणार्‍यांच्या पेकाटात लाथ घालून असे विचारावेसे वाटते की ’भोxxx, तुझ्या त्या देवाला अशा प्रतिभेचे आयुष्य इतके कमी ठेवल्याबद्दल फैलावर का घेऊ नये?’ त्यापुढे ’जो आवडे सर्वांना, तोचि आवडे देवाला’ म्हणून त्याने मा. मदनला त्याच्याकडे बोलावून घेतले’ म्हणणार्‍याच्या पेकाटात आणखी एक लाथ हाणून ’म्हणजे तुझा तो हलकट देव इतका स्वार्थी आहे की इतरांना त्या गाण्याचा पुरेसा आस्वाद घेऊ न देता आप्पलपोटेपणाने स्वत:पुरते पाहतो?’ अशा कलाकारांच्या गुणवत्तेचे श्रेय या असल्या आप्पलपोट्या प्राण्याला द्यायची माझी बिलकुल तयारी नाही, आणि तसे ते देऊ पाहणार्‍या बैलबुद्ध्यांच्या वार्‍यालाही उभे राहण्याची इच्छाही.

मुंबईच्या एलफिन्स्टन महाविद्यालयाचे माजी प्राचार्य, संगीत मर्मज्ञ आणि स्निग्धहस्त लेखक प्रा.माधव मोहोळकर यांनी आपल्या 'मोहळ' या पुस्तकात मास्टर मदनवर एक सुरेख लेख लिहिला आहे. तो आवर्जून वाचावा असा.

या लेखात प्रा. मोहोळकरांनी अशी खंत व्यक्त केली होती की आज मदनच्या आठपैकी केवळ दोनच रेकॉर्डिंग आपल्याला उपलब्ध आहेत. पण त्यांच्या लेखानंतर आज चाळीस वर्षांनंतर तंत्रज्ञानाच्या कृपेने त्याची सर्व रेकॉर्डिंग उपलब्ध आहेत. आणी ही सर्व आठ रेकॉर्डिंग्स Master Madan 8 Gems या लिंकवर उपलब्ध आहेत.

-oOo-


हे वाचले का?

शनिवार, २३ मे, २०२०

माय लिटल् डम्पलिंग

काही दशकांपूर्वी ’२००१ अ स्पेस ओडिसी’ म्हणून चित्रपट येऊन गेला. त्यातील सुरुवातीच्या एका प्रसंगामध्ये मानवी उत्क्रांतीच्या आद्यकाळातील एक चिंपांझी नुकतेच हत्याराप्रमाणे वापरण्यास शिकलेले एक हाड विजयोन्मादाने हवेत उंच भिरकावतो; ते इतके उंच जाते की थेट अंतराळात पोहोचते आणि हळूहळू एका अंतराळयानात परिवर्तित होते. मानवी प्रगतीची झेप दहा सेकंदाहून कमी अवधीत दाखवणारा तो प्रसंग चित्रपट इतिहासातील एक संस्मरणीय मानला जातो, त्याला चित्रपट इतिहासातील ’सर्वात दीर्घ जम्प-कट’ असे म्हटले जाते.

२०१८ मध्ये आलेल्या जेमतेम तीन मिनिटांच्या ’बाओ’ या चलच्चित्रपटाने मातृत्वाचा प्रवास असाच मर्यादित अवधीमध्ये बसवून दाखवला आहे. या लघुपटाला भक्कम सांस्कृतिक संदर्भ आहे. तो वगळून तो पाहाणे शक्य नाही. विशेष म्हणजे या लघुपटाला शाब्दिक भाषेची जोड नाही. तो संपूर्ण दृश्यभाषेने बोलणारा आहे. 

तसे चलच्चित्र प्रकारातील बरेच लघुपट शाब्दिक भाषेशिवाय तयार केले जातात हे खरे, पण त्यांच्या कथानकाचा आवाकाही मर्यादित असतो. ’बाओ’मध्ये एका चिनीवंशीय स्त्रीचा मातृत्वाचा प्रवास तीन मिनिटांत बसवतानाही प्रसंग आणि संवाद यांच्यापेक्षा घटनाक्रमाचा पट वापरला आहे. आणि तो लेखिका-दिग्दर्शिकेला अपेक्षित असलेले बहुतेक सारे सहज तोलून धरतो आहे.

बाओ या शब्दाचे उच्चारानुसार दोन अर्थ आहेत. एक आहे तो खाद्यपदार्थ. हा आपल्या मोदकासारखा किंवा तिबेटी ’मोमो’ सारखा. ज्याला सरसकट वर्गीकरणात्मक (पॅनकेक, सॉस, ग्रेव्ही, सँडविच, पाय वगैरे) अमेरिकन  पद्धतीमध्ये ’डम्पलिंग’ या वर्गात बसवता येते. दुसरा अर्थ ’मूल्यवान’, ’जिवाभावाचे’ म्हणजे इंग्रजीतील precious, close to heart असा आहे. दोन अर्थांचे एका शब्दातले अद्वैत या लघुपटाचे सार सांगून जाते.

इंग्रजी भाषिकांमध्ये, विशेषत: अमेरिकेमध्ये कुटुंबातील लहान मुलांचे कौतुक, ’apple to my eyes', 'my sweet pea', 'sugar bean', 'my little dumpling' अशा विशेषणांनी केले जाते. ही बहुतेक विशेषण खाद्यपदार्थांशी संबंधित असतात असे दिसते. त्या अर्थी चिनी कुटुंबाच्या या कहाणीला अमेरिकन भाषावैशिष्ट्याचा संदर्भही सहज चिकटतो.

एक चिनी आई नाश्त्यासाठी बाओ बनवते. आपल्या वाट्याचे बाओ भराभर खाऊन नवरा कामाला चालता होतो. हा पुन्हा आशियाई साचेबद्ध आशियाई नवरा. तिला पुरेसे शिल्लक आहे की नाही हे न पाहता, तिचे खाऊन होईतो तिला निदान गप्पांची सोबत करण्याची तसदी न घेता निघून जाणारा.

नवरा कामावर गेल्यानंतर रिकामे घर खायला उठत असल्याने कंटाळलेली (Empty Nest Syndrome) ती आई तिच्या वाट्याचे बाओ, पोटात ढकलते आहे. त्यातला एक बाओ तोंडात टाकत असतानाच तो अचानक किंचाळतो आणि त्याला नाक-डोळे दिसू लागतात. दचकलेली आई त्याला समोरच्यात पात्रात खाली ठेवते. आता एकटेपणाला कंटाळलेल्या त्या आईच्या जगण्याला पुन्हा गती येते. हे नवे पोर ती आत्मीयतेने वाढवू लागते.

MyDearBao
My Dear Bao

त्याला खायला प्यायला घालणे, त्याच्या शारीरिक प्रगतीबाबत जागरुक असणे, बाहेरील धोक्यांपासून त्याचे संरक्षण करणे यात तिच्या जगण्याला नवा अर्थ गवसतो. (’मातृत्व हाच स्त्रीच्या जगण्याचा खरा अर्थ’ हा पुन्हा आशियाई संस्कृतीचा ’संस्कार’) पण अपरिहार्यपणे एके दिवशी त्या बाओच्या खोलीच्या दारावर ’प्रवेश बंद’ची पाटी लागते... पोरगं वयात येतं. आई-बाप आशियाई असले तरी पोरगं अमेरिकन वळणाचं आहे बरं का; आईबापापासूनही प्रायव्हसी वगैरे अपेक्षित ठेवणारं. आणि आई आता दाराला कान लावून त्याचे फोनवरुन चाललेले संभाषण ऐकू पाहते.

वयात आलेलं हे पोरगं अर्थातच प्रेमात पडतं. या मुलाची गर्लफ्रेंड गोरी, कॉकेशन वंशाची दिसते. यातून तिला अधिक धक्का बसतो. एकतर आशियाई संस्कृतीमध्ये मुलांची लग्ने लावून देण्याची जबाबदारी आणि अधिकार आई-वडिलांचा, पालकांचा असतो. त्यामुळे मुलाने आपली जोडीदार स्वत:च निवडली इतकेच नव्हे तर ती अन्य सांस्कृतिक पार्श्वभूमी असलेली निवडली याचा धक्का आईला अधिक बसला आहे. 

आपला मुलगा आपल्यापासूनच नव्हे तर आपल्या संस्कृतीपासूनही दुरावण्याची शक्यता तिला दिसते आहे. आईला डावलून एका प्रसंगी तिच्याबरोबर जाणार्‍या त्या मुलाच्या आयुष्यातले आपले स्थान घसरले असल्याची तिला जाणीव होते. यशावकाश पोरगं जोडीदारणीबरोबर सहजीवन सुरु करण्यासाठी घराबाहेर पडण्याचा मनोदय जाहीर करते आणि तिच्या निराशेचा कडेलोट होतो. त्याची परिणती टोकाच्या निर्णयात होऊन ती दारापाशी त्याला अडवून उचलते... आणि गट्ट करते!

हा  प्रसंग अनेकांना धक्कादायक वाट्ला. आई असे मुलाला गट्ट करते म्हणजे काय? अनेकांनी याबद्दल नाराजी व्यक्त केली, थिएटरमध्ये जेव्हा दाखवला जाई तेव्हा काही मातांच्या डोळ्यात अश्रूही तरळले. पण मुळात असा प्रश्न पडला याचाच अर्थ इतक्या कमी कालावधीमध्ये तो एक बाओ आहे, तिचा मुलगा नाही हे विसरुन तुम्ही त्याला तिचे मूल समजू लागला आहात. हे गारुड दिग्दर्शिकेने यशस्वी केले आहे.

या कृतीचा मला अर्थ लागतो तो असा. प्रत्येक आई आयुष्यात एकदा तरी, ’यापेक्षा या मेल्याला जन्मच दिला नसता तर बरं झालं असतं.’ असा त्रागा, वैताग व्यक्त करते. लव्ह-मॅरेज- त्यातही आंतरजातीय, आंतरधर्मीय, करणार्‍या पोराच्या लग्नाच्या संदर्भात तर ती शक्यता अधिक असते. त्याच धर्तीवर, ’याला तेव्हाच खाऊन टाकला असता तर हा पुढचा सगळा त्रास झाला नसता’ अशा तिच्या मनोऽवस्थेचा तो अविष्कार म्हणून पाहावे लागेल.

निराश अवस्थेत ती झोपली असताना तिच्या बेडरुमचा दरवाजा उघडतो आणि त्यातून आलेल्या प्रकाशाच्या झोतामुळे तिच्या पाठीमागच्या भिंतीवर एका बाओचे अर्कचित्र उमटते. आपण पुन्हा दाराकडे पाहतो तेव्हा हळूहळू त्या बाओसारखाच चेहरा मोहरा (बोकड-दाढीसह) तरुण मुलगा दिसतो, हा त्या आईचा खरा मुलगा. तो आपल्या आईला स्वत: बनवलेला एक बाओ देतो आणि आईला ’तिचा बाओ’ परत मिळतो.

बाओ हे युनिसेक्स नाव आहे, आपल्याकडील शीतल किंवा किरण सारखे. त्यामुळे बाओ हा मुलगा नसून मुलगी असता तरी फरक पडला नसता. आशियाई संस्कृतीमध्ये मुलगी लग्न करुन नवर्‍याच्या घरी जात असते. त्याअर्थीही हे रूपक चपखल बसते.

अगदी शेवटी तिची अमेरिकन सूनबाई बाओ बनवून तिला खाऊ घालते. कौटुंबिक बंध आणि बंधने या दोन्हीला महत्व देणारी आशियाई संस्कृती आणि एक प्रकारे संस्कृतीहीन, वारसाहीन अमेरिकेतील व्यक्तिस्वातंत्र्यवादी संस्कृती यांचे हे प्रतीकात्मक संमीलन आहे.

लघुपट सुरु होतो तेव्हा नवरोबा किचनच्या विरुद्ध दिशेला असलेल्या खिडकीतून बाहेर बघत बसलेले असतात. लघुपटाच्या अखेरीस नव्या सुनेने बनवलेल्या बाओला क्षणभरच दाद देऊन मान वळवून पुन्हा खिडकीबाहेर बघत बसलेले दिसतात. आशियाई नवरोबा घरातील बाबींना कितपत महत्व देतात याचे हे सूचक आहे.

लेखिका-दिग्दर्शिका डोमी शी (Domee Shi) स्वत: चिनी वंशाची आहे. तिचा जन्म चीनमधील चुंगकिंगमधला. एका मुलाखतीमध्ये डोमी म्हणते, "चिनी संस्कृतीमध्ये खाणे आणि कुटुंब यांचे अतूट नाते आहे. एखाद्याबद्दल आपल्या मनात प्रेम, आपुलकी असेल तर ती ’आय लव्ह यू’ म्हणत थेट व्यक्त केले जात नाही. ’जेवलास/लीस का?’ असा प्रश्न विचारला जातो ही कथा काहीशी तिच्या आईचीही आहे. आणि ती बाओच्या माध्यमातून सांगणे हे त्याअर्थी औचित्यपूर्णही आहे.

’पिक्सर स्टुडिओ’ज मधील पहिली स्त्री दिग्दर्शिका म्हणून डोमीने या छोट्या फिल्मद्वारा पदार्पण केले होते. या लघुपटाला २०१९ मधील ’सर्वोत्कृष्ट चलच्चित्र’म्हणून ऑस्कर पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे.

एकतर लघुपट, त्यात चलच्चित्र म्हणजे करमणुकीपुरते, त्यातही लहान मुलांनीच पाहायचे असा समज रूढ आहे. त्यामुळे त्याचे विश्लेषण करणे हा रिकामपणीचा उद्योगच समजला जातो.

मागे एकदा ’द बिग बॅंग थिअरी’मधील पिक्शनरी खेळताना साफ उताणा पडलेल्या शेल्डनच्या त्यातील चुकांचा त्याच्या व्यक्तिमत्वाच्या आधारे वेध घेतला होता. त्यावरचे विश्लेषण वाचून एक फेसबुक-मैत्रिण वैतागून म्हणाली होती, ’अरे साधा विनोदी प्रसंग आहे तो, त्यात इतका विचार कशाला करायचा.’ 

खरं आहे. पण असा एखादा बाओ, एखादा precious little dumpling सापडला तर त्याचे कौतुक केले नाही, तर मग आमचे आरती प्रभू म्हणतील ना, ’ही निकामी आढ्यता का, दाद द्या अन् शुद्ध व्हा.’

-oOo-

१. आपल्याकडे ”पुण्याची" या शब्दाचे संदर्भानुसार वेगळे उच्चार होतात आणि अर्थही बदलतो. ’नाही पुण्याची मोजणी’ या प्रसिद्ध गाण्यात पाप-पुण्य यातील पुण्य अपेक्षित आहे आणि ते उच्चारी पुण्ण्य असे दोन ण उच्चारते. उलट ’पुण्याची खाद्यसंस्कृती’ यात पुणे या शहराचा उल्लेख आहे आणि उच्चारात एकच ण आहे.

२. प्रेमात असलेली, किंवा पडू/पाडू पाहणारी तरुण मंडळी आज मोबाईल/फेसबुक/इन्स्टाच्या जमान्यात ’J1 झालं का?’ असा मेसेज पाठवतात. त्याचा उगम असा चिनी संस्कृतीत आहे असे सांगितले तर ’चिनी मालावर बहिष्कार’वाले प्रेमी आपले प्रेम ’गोमूत्रसेवन केलेस का?’ असे बदलून घेतील काय?’ असा वात्रट प्रश्न डोक्यात डोकावून गेला.


हे वाचले का?