स्वातंत्र्यदिनाची वेचणी : देशासाठी चार गीते

भक्ती असा शब्द आला की तिच्यासोबत कर्मकांडे आणि अवडंबर ओघाने येतेच. मग ती देवभक्ती असो, राष्ट्रभक्ती असो की व्यक्तिभक्ती. भक्तीला, श्रद्धेला निखळ स्वरूपात न ठेवता त्यावर शेंदराची पुटे चढवून तिची विक्रयवस्तू केल्याखेरीज बहुतेक स्वयंघोषित भक्तांना चैन पडत नाही. एकामागून एक अशा चित्रविचित्र कल्पनांचे आणि पूर्वग्रहांचे कपडे तिच्यावर चढवून तिला पाऽर बुजगावण्याचे स्वरूप दिल्यावरच माणसे कृतकृत्य होत असतात.

गद्य शब्दांपेक्षा अनेकदा गीत-संगीताने भावनांचा रसपरिपोष अधिक नेमका आणि निखळ होत असतो. देशभक्तिपर भावनांचे कढ तर सोडा, कढी उतू जात असताना अनलंकृत देशभक्तीला मुजरा करणारी ही चार गाणी. यांची निवडही अगदी छातीबडवू स्वयंघोषित देशभक्तांपासून त्या भावनेशी प्रामाणिक असणार्‍यांपर्यंत सार्‍यांनाच भावतील अशी केली आहे.

पहिले गीत आहे राष्ट्रसेवादलाचे अध्वर्यू साने गुरुजी आणि सावरकरांच्या हिंदुत्ववादी मुशीतले बाबूजी सुधीर फडके यांच्या जोडीला प्रसिद्धिपराङ्मुख गुणी संगीतकार वसंत देसाई यांच्या युतीचे (किंवा आघाडीचे) अविस्मरणीय लेणे

गीत: साने गुरुजी संगीत: वसंत देसाई गायक: सुधीर फडके.

बलसागर भारत होवो, विश्वात शोभुनी राहो हे कंकण करि बांधियले, जनसेवे जीवन दिधले राष्ट्रार्थ प्राण हे उरले, मी सिद्ध मरायाला हो वैभवी देश चढवीन, सर्वस्व त्यास अर्पीन तिमीर घोर संहारीन, या बंधु सहाय्याला हो हातांत हात घेऊन, हृदयास हृदय जोडून ऐक्याचा मंत्र जपून, या कार्य करायाला हो करि दिव्य पताका घेऊ, प्रिय भारतगीते गाऊ विश्वास पराक्रम दावू, ही माय निजपदा लाहो या उठा करू हो शर्थ, संपादु दिव्य पुरुषार्थ हे जीवन ना तरि व्यर्थ, भाग्यसूर्य तळपत राहो ही माय थोर होईल, वैभवे दिव्य शोभेल जगतास शांति देईल, तो सोन्याचा दिन येवो - oOo -

दुसरे गीत आहे ते मराठी गीत-संगीताच्या क्षेत्रातील दिग्गज जोडगोळी असलेल्या गदिमा-बाबूजींचे. ग.दि. माडगूळकर हे पुन्हा राष्ट्रसेवादलाच्या पठडीतले. त्यांनी सुधीर फडके यांच्या सोबतीने अनेक अजरामर गीते दिली. गीतरामायणासारखे चिरंजीव गीतवैभव तर माझ्यासारख्या नास्तिकाच्याही काळजातील ठेवा बनून राहिले आहे. 

गीत: ग.दि. माडगूळकर संगीत: सुधीर फडके गायक: सुधीर फडके आणि इतर चित्रपट: वंदे मातरम् वर्ष: १९४८.

वेदमंत्रांहून आम्हा वंद्य 'वंदे मातरम्' वंद्य वंदे मातरम् माउलीच्या मुक्ततेचा यज्ञ झाला भारती त्यात लाखो वीर देती जीविताच्या आहुती आहुतींनी सिद्ध केला मंत्र 'वंदे मातरम्' याच मंत्राने मृतांचे राष्ट्र सारे जागले शस्त्रधारी निष्ठुरांशी शांतिवादी झुंजले शस्त्रहीना एक लाभे शस्त्र 'वंदे मातरम्' निर्मिला हा मंत्र ज्यांनी आचरीला झुंजुनी ते हुतात्मे देव झाले स्वर्गलोकी जाउनी गा तयांच्या आरतीचे गीत 'वंदे मातरम्' ! - oOo -

संघटनभाव हा अनेकदा विभाजकही असतो. आपल्या गटाचे संवर्धन हे अनेकदा अन्य गटाबद्दल द्वेषपेरणी करुनच होत असते. लहान मुलाला जसे बागुलबुवाची, पोलिसाची भीती घातली जाते त्याचप्रमाणॆ आपल्या गटातील चळवळ्या सुरांना खर्‍या-खोट्या बाह्य धोक्याची, शत्रूच्या भीतीची वेसण घालून गटाच्या तबेल्यात बंद केले जाते. त्याचप्रमाणे राष्ट्रभक्तीची व्याख्याही अनेकदा नकारात्मक होऊन बसते, आणि बहुतेकांना ते ध्यानातही येत नाही. काहींच्या आले तरी त्याकडे सोयीस्कर दुर्लक्ष करण्यातच आपले हित आहे असे ते मानतात. राष्ट्रभक्तीच्या भावनेला व्यापक बांधिलकीच्या भावनेमध्ये रूपांतरित करण्याची त्यांची इच्छा नसते. माणुसकीची व्यापक बांधिलकीची भावना सतत पराभूत होताना दिसते त्याचे कारण ही खुजी माणसेच असतात.

गीत: ग. दि. माडगूळकर संगीत: वसंत देसाई गायक: महेंद्र कपूर चित्रपट: छोटा जवान वर्ष: १९६३.

माणुसकीच्या शत्रूसंगे युद्ध आमुचे सुरू जिंकू किंवा मरू लढती सैनिक, लढू नागरिक लढतील महिला, लढतील बालक शर्थ लढ्याची करू देश आमुचा शिवरायाचा झाशीवाल्या रणराणीचा शिर तळहाती धरू शस्त्राघाता शस्त्रच उत्तर भुई न देऊ एक तसूभर मरू पुन्हा अवतरू हानी होवो कितीही भयंकर पिढ्यापिढ्या हे चालो संगर अंती विजयी ठरू - oOo -

शेवटचे गीत आहे ते आज बव्हंशी विस्मरणात गेलेल्या आणि कधीकाळी राष्ट्रसंत या पदवीने (जेव्हा राष्ट्रभक्त, राष्ट्रसंत या पदव्या चार आण्याला आठ भावाने मिळत नव्हत्या तेव्हा!) ओळखल्या गेलेल्या तुकडोजी महाराजांची. शालेय पुस्तकांत असलेल्या ’राजास जी महाली सौख्ये कधी मिळाली’ या एकमेव कवितेने यांची ओळख मागील पिढीला होती. आजच्या पिढीत हे नावही माहित नसल्याची शक्यता आहे.

गीत: राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज.

या भारतात बंधुभाव नित्य वसू दे, दे वरचि असा दे हे सर्व पंथ संप्रदाय एक दिसू दे, मतभेद नसू दे नांदोत सुखे गरीब-अमीर एक मतांनी मग हिंदू असो ख्रिश्चन वा हो इस्लामी स्वातंत्र्य-सुखा या सकलांमाजि वसू दे दे वरचि असा दे सकळांस कळो मानवता, राष्ट्रभावना हो सर्व स्थळी मिळुनी समुदाय प्रार्थना उद्योगी तरुण शीलवान येथ असू दे दे वरचि असा दे जातिभाव विसरूनिया एक हो आम्ही अस्पृश्यता समूळ नष्ट हो जगातुनी खलनिंदका मनीही सत्य न्याय वसू दे दे वरचि असा दे सौंदर्य रमो घराघरात स्वर्गीयापरी ही नष्ट हो‍उ दे विपत्ती भीती बावरी तुकड्यास सदा या सेवेमाजी वसू दे दे वरचि असा दे - oOo -

द मेड ते पोस्टमेन इन द माऊंटन्स... व्हाया प्रदक्षिणा, राशोमोन, ब्रॉडचर्च

प्रथम टोळी, मग नीतिनियमादि चौकटी अधिक काटेकोर होत तिचा बनलेला समाज, पुढे पुनरुत्पादन प्रक्रियेची समज आल्यानंतर रक्ताच्या नात्याने बांधले गेलेले व्यापक कुटुंब, आणि माणूस जसजसा शहरी जीवन अंगीकारता झाला तसे ते संकुचित होत उदयाला आलेली एककेंद्री कुटुंब-व्यवस्था^१... या मार्गे माणसाच्या नात्यांच्या जाणीवांचा प्रवास होत गेला आहे. याचा पुढचा टप्पा बनू पाहात असलेले स्वकेंद्रितांचे दुभंग, विखंडित कुटुंब हे ‘फायनल डेस्टीनेशन’ ही अमेरिकेची संयुक्त संस्थानांची उरलेल्या जगाला देणगी असे म्हणण्यास फारशी कुणाची हरकत नसावी. विभक्त आई-वडील, शक्य तितक्या लवकर सुटी/स्वतंत्र होऊ पाहणारी मुले, त्यातून भावनिक बंधांना येणारा कमकुवतपणा, कोरडेपणाही अपरिहार्यपणे येतोच. मग त्याची भरपाई करण्यासाठी अगदी पौगंडावस्थेपासून जोडीदाराचा शोध; नात्यांच्या वैविध्याच्या अभावामुळे त्याच्याकडून असलेल्या अनेक-पदरी आणि म्हणून अवास्तव अपेक्षा, आणि त्या अपेक्षाभंगातून येणारे टोकाचे वैफल्य... टोळी-समाज-कुटुंब या मार्गे सर्वस्वी वैय्यक्तिक जगण्यापर्यंतचा हा प्रवास !

कौटुंबिक गैरसमजांचे परस्पर-संवादातून निराकरण करणे, हा आता भारतासारख्या देशातही जवळजवळ अस्तंगत होत चाललेला प्रकार आहे. त्यामुळे हा समाज कुजत, सडत पडलेल्या गैरसमजांच्या जाणार्‍या अढ्यांचे गाठोडे घेऊन जगणार्‍या व्यक्तींचा होत चालला आहे. या अढ्यांच्या गढ्या, दोघांना केवळ समोर बसवले नि बोलते केले तर सहज उध्वस्त करता येतील हे समजणार्‍या, तेवढा समजूतदारपणा असलेल्या, आणि मुख्य म्हणजे ते घडवून आणणे हे आपण करायला हवे इतपत बंध राखून असलेल्या ’तिसर्‍यां’चा (मी ’त्रयस्थां’चा म्हणत नाही!) दुष्काळ पडलेला. पण सुदैवाने असे कुणी सापडले आणि त्याच्या/तिच्या मनात आपण आपले प्रतिबिंब पाहिले, तर त्या आरशात बरेचदा आपल्याच शिरावर असलेली दोन शिंगे आपल्याला दिसतात. आणि ज्या व्यक्तिबद्दल अढी धरली, ’केवळ तिच्याच शिरी शिंगे आहेत’ हा आपला समज धुळीला मिळतो. पण इतकेच नव्हे, तर त्या प्रतिबिंबाच्या पलीकडे खोलवर आणखी एक प्रतिबिंब दिसते, तो चेहरा नक्की आपला, की त्या तिसर्‍या व्यक्तीचा असा संभ्रम निर्माण होतो. त्या संभ्रमातून जो बंध तयार होतो त्यात पुन्हा भावनिकतेचे, आकर्षणाचे पेड वेटाळताना दिसतात. दोघेही पुरेसे समजूतदार असले, तर रुढ चौकटींपलीकडे जाऊन, त्या बंधाला नाव न देताही सामोरे जाता येते...

२०१४ साली येऊन गेलेला ‘द मेड’ नावाचा एक ब्रिटिश चित्रपट चित्रपट मध्यंतरी पाहण्यात आला. माझ्यासारख्या आळशाच्या कानावर ते हे नाव कधी आले नव्हते. त्यामुळे बाजारात फार किंमत न मिळालेला असावा असा तर्क करायला हरकत नाही. किंवा हॉलीवुडचा नसल्याने आणि त्यात थरार, दे-दणादण मारामारी, स्तिमित करुन टाकणारे चित्रीकरण वगैरे मालमसाला अजिबात नसल्याने त्याला फारसे फुटेज इथे मिळाले नसावे. बाप आणि मुलगा हा सनातन संघर्ष, त्याचे चिघळत गेलेले भावनिक गुंते आणि नकळतपणे त्यात गुंतत गेलेली वडिलांकडची मेड म्हणजे गृहसहाय्यिका ही तीन पात्रे आणि एक घर इतका मर्यादित अवकाश घेऊन चित्रपट उभा आहे. या तिघांपलीकडे अन्य दोन पात्रे येतात ती अक्षरश: निमित्तमात्र नि काही सेकंदापुरती, एक दुय्यम मुद्दा समोर ठेवून लगेच फळा पुसल्यासारखी निघूनही जातात. चित्रपटाची जातकुळी खरं तर नाटकाची. मर्यादित पात्रे नि मर्यादित अवकाश यामुळे कथानकाचा भर प्रामुख्याने पात्र-निर्मितीवर, घटना नगण्य ! बहुतेक सारा भर संवादांवर आणि त्यातून भूत-वर्तमानाचे पेड उकलण्यावर. विस्तार कमी असला की खोलात जाण्याची मुभा अधिक राहते. आणि एरवी बहुसंख्य चित्रपटांतील वेगवान आणि भरगच्च घटनाक्रमाच्या रेट्यात वाहात जाताना फारसा गुंतू न शकलेल्या प्रेक्षक/वाचकालाही विचाराला वाव मिळतो, स्वत:ला जोडून पाहता येते.

Film: The Maid
2014

चित्रपटाच्या सुरुवातीलाच अमेरिकेत राहणारा जॅक आपल्या वडिलांकडे इंग्लंडला येतो. पुढे त्याचा भूतकाळ हा त्याच्या वडिलांशी आणि मुख्य म्हणे त्यांची मेड ‘मरिया’ हिच्याशी झालेल्या संवादातून सापडत जातो. यात फ्लॅशबॅकचा वापर केलेला नाही. सामान्यत: फ्लॅशबॅक हा भूतकाळात घडलेल्या घटना समोर ठेवण्यासाठी- क्वचित वर्तमानातील त्यांच्या परिणामांशी जोडून दाखवण्यासाठी वापरला जातो. यात समोर घडणार्‍या घटना प्रत्यक्ष घडलेल्या, वास्तव असतात. (अपवाद राशोमोनसारख्या मोजक्या चित्रपटांचा, ज्यात वास्तवाच्या ’शक्यता’ही चित्रित करुन समोर ठेवलेल्या असतात.) ’द मेड’मध्ये मात्र केवळ जॅक अथवा त्याचे वडील डेविड यांच्या निवेदनातून वा संवादातून भूतकाळ आपल्यासमोर मांडला जातो. तो त्या त्या व्यक्तीच्या दृष्टिकोनातूनच समोर येतो हे ध्यानात ठेवावे लागते. आणि म्हणून चित्रपट पाहताना एक महत्वाचा मुद्दा नीट ध्यानात ठेवायला हवा तो म्हणजे दृष्टिकोनाचा, सापेक्षतेचा ! कुरोसावाच्या ‘राशोमोन’मध्ये एकाच घटनेचे, एकाहून अधिक व्यक्तींनी केलेले निवेदन, सापेक्षतेचा मुद्दा ठळक करते. तसे इथे नाही. परंतु जॅक आणि त्याच्या वडिलांच्या संबंधाने जो भूतकाळ समोर येतो, तो कुणाच्या निवेदनातून येतो यानुसार त्याचे मूल्यमापन करायला हवे. निवेदकाच्या मूल्यमापनाचा पडदा दूर करुन केवळ घटनाक्रमाला नोंदवून घेत पुढे जायला हवे.

जॅकच्या आईचा त्याच्या जन्माच्या वेळेसच मृत्यू झालेला. याला पोरके जगावे लागू नये, म्हणून तो जेमतेम वर्षाचा होईतो वडिलांनी दुसरे लग्न केले ते... असे ते सांगतात ! तर जॅकच्या मते ‘नवी आई स्वत:चे मूल जन्माला येईतो तशी चांगलीच वागली. परंतु स्वत:चे मूल झाल्यानंतर तिचे माझ्याकडे दुर्लक्ष होऊ लागले. असे का? असे मी तिला विचारल्यावर तिने प्रथमच ती सावत्र आई असल्याचे सांगितले’ असे तो म्हणतो. पण आता जॅकला सावत्रपणाची जाणीव झाल्याने त्याच्या मनात अढी निर्माण होते. त्यातून त्याच्या वर्तनाला जे वळण लागते, त्यातून अपरिहार्यपणे त्याला अमेरिकेला त्याच्या मामाकडे शिकायला ठेवावे लागते. या बाबतही जॅक आणि त्याचे वडील यांचे मूल्यमापन भिन्न आहे. जॅकच्या मते त्याच्या सावत्र आईने केलेल्या सावत्रपणाच्या जाचामुळे त्याला घर सोडावे लागले, तर वडिलांच्या मते त्याने धाकट्या भावाच्या जन्मानंतर त्याचे वर्तन अधिकाधिक आक्रमक नि असहनीय होऊ लागल्याने त्यांना नाईलाजाने तो निर्णय घ्यावा लागला. खरे तर दुसरे मूल झाल्यावर सख्ख्या थोरल्या भावंडाकडेही आईचे लक्ष कमी होते, हे अगदीच समजण्याजोगे आहे. जॅक म्हणतो त्याप्रमाणे ’आपण सावत्र आई आहोत’ हे त्याच्याकडे दुर्लक्ष होण्याचे कारण म्हणून आईने कदाचित सांगितलेही नसावे. ही आई सावत्र आहे हे समजल्यानंतर बिथरलेल्या जॅकने तो स्वत:च काढलेला निष्कर्षही असू शकतो. दृष्टिकोन ध्यानात घ्यायचा म्हणतो ते यासाठी.

आपल्या मुलाबाबत आपण आर्थिक जबाबदारी पार पाडली असली तरी, आपल्या व्यावसायिक बांधिलकीमुळे आणि भौगोलिक अंतरामुळे, बाप-मुलांत भावनिक बंध निर्माण व्हावा या दृष्टीने आवश्यक ते प्रयत्न आपण करू शकलो नाही हे जॅकच्या वडिलांना मान्यच आहे. त्या अपराधगंडातून ते मुळासमोर बहुतेक वेळ बचावात्मक पवित्र्यात दिसतात. तसा अपराधगंड जॅकलाही आहेच. तो स्वत:ला आपल्या आईच्या मृत्युसाठी जबाबदार धरतो आहे. पण तो अपराधगंड दडपून टाकण्यासाठी, तो उलट अधिक आक्रमक होत आपल्या वडिलांवरच दोषारोप करतो आहे. त्यांना तो सरळ ‘डेविड’ या नावानेच संबोधित करतो. रक्ताचे असल्याने नाते शिल्लक असले, तरी त्यातून निर्माण होणारा बाप-लेकाचा तो बंध तुझ्या-माझ्यात शिल्लक नाही, असे तो त्यांना अप्रत्यक्षपणे बजावतो आहे. वडिलांपासून तुटलेला आणि आईच्या मृत्यूला स्वत:ला जबाबदार असल्याच्या अपराधगंडाने पछाडलेला असा जॅक कुढत जातो, एकलकोंडा होतो, त्यातून अति-विचार करु लागतो आणि त्यामुळे समवयस्कांपासून तुटत जातो.

दृष्टिकोनाबाबत आणखी एक वास्तव अधोरेखित करून ठेवायला हवे. डेविडच्या दुसर्‍या पत्नीला (आणि तिच्या मुलाला, जॅकच्या सावत्रभावालाही) संपूर्ण चित्रपटात कुठेही स्थान नाही. तिचे फक्त उल्लेख येतात. त्या अर्थी एकतर तिची बाजू कुठेच येत नाही. तिचे व्यक्तिमत्व जॅक वा डेविड यांच्या संवादातूनच उभे राहते. आणि म्हणून ते त्या दोघांच्या दृष्टिकोनाने अवगुंठित आहे. खरंतर कथानकाचा केंद्र पाहता, तिचे अस्तित्व तसे अभिक्रियेतील केवळ एक उत्प्रेरक (catalyst) इतकेच. त्या क्रियेला गतिमान करण्याइतके किंवा एक पार्श्वभूमी प्रदान करण्याइतकेच आहे. आणि म्हणून ती पडद्यावर कधीच येत नाही. काही वेळा एखाद्या पात्राचे अथवा व्यक्तीचे प्रेक्षक अथवा वाचकापर्यंत केवळ परोक्षपणे येणे हा एक चकवा असतो. आपण त्या व्यक्तीला त्या कथेतील कुण्या दुसर्‍या व्यक्तीच्या दृष्टिकोनातूनच पाहतो आहोत हे प्रेक्षक अथवा वाचक अनेकदा विसरुन जातो नि ती व्यक्ती तशीच आहे असे गृहित धरू लागतो. त्याबरोबर ’सावत्र आई’ या नात्याभोवती असलेल्या नकारात्मतेच्या वलयामुळे, त्या पूर्वग्रहामुळे सर्वसामान्य प्रेक्षकाच्या मनात तिच्याबद्दल रोष निर्माण होऊ शकतो... त्याला चित्रपटात कोणताही आधार नाही ! जॅक आणि डेविड यांच्या संबंधांची घुसळण, त्याचे जॅक आणि मरियाच्या संवादातून पडणारे प्रतिबिंब, आणि त्यातून परस्परांना उलगडत जाणारे – आणि गुंततही जाणारे – नात्यांचे अर्थ असा प्रवास आहे. यात ती सावत्र आई हे केवळ भूतकाळातीळ एक दुय्यम, केवळ निमित्तकारण असे अस्तित्व आहे. तिच्या अस्तित्वाशिवायही जॅक नि डेविड यांच्या नात्याचे तिढे – किंचित ढिले असते – बव्हंशी तसेच राहिले असते. तिच्याशिवाय जॅक आणि डेविड यांचे वेगळे होण्यास कदाचित दुसरे एखादे कारण निर्माण व्हावे लागले असते. आणि ते मिळेतो आणखी काही काळ त्या मोडक्या नात्यासह त्यांना नकोसे झालेले ते सहजीवन कंठावे लागले असते, ही एक शक्यताही होती. पण त्यांचे नाते दुभंगले ते प्रामुख्याने जॅकच्या अपराधगंडातून निर्माण झालेल्या आक्रमकतेतून, आणि डेविडच्या कार्यमग्नतेतून पुरेशा सहवासाअभावी क्षीण होत गेलेल्या आपलेपणातून, सावत्र आईमुळे नव्हे!

एकुणात ही सावत्र आई आपल्या मनातील भयगंडाचे, पूर्वग्रहांचे प्रतीकच आहे. वास्तवाशी सुसंगत नसलेला आपला भयगंड, अन्यायाचा कांगावा हीच आपल्या आयुष्यातील सावत्र आई असते. ती केवळ आपल्या मनात असते, आपल्या अपयशाचे, अधोगतीचे खापर फोडण्यासाठी आपल्या मनातच उभे केलेले एक बुजगावणे, शोधलेला बळीचा बकरा!

इथे जीएंच्या ‘प्रदक्षिणा’^२ या कथेचा उल्लेख करावासा वाटतो. त्यातले दादासाहेब हे एक उत्तुंग व्यक्तिमत्व. सामाजिक, राजकीय दबदबा असलेले. पण हा कथेचा भाग नसलेला, त्यांच्या आयुष्याचा पूर्वार्ध. कथा त्याचा उत्तरार्ध सांगते. त्यांची साधारण व्यक्तिमत्व असणारी पत्नी, त्यांचा आश्रित असलेला भाऊ आणि त्यांची पूर्वाश्रमीची प्रेयसी असलेली पत्नीची बहीण अशा त्यांच्या नातलगांच्या, सुहृदांच्या निवेदनातून दादासाहेब उलगडत जातात. कुरोसावाच्या ’राशोमोन’ या चित्रपटात विविध साक्षीदार एकाच घटनेसंदर्भात पर्यायी वास्तवाचे तुकडे समोर ठेवत जातात. त्या आधारे तो माणसाच्या मनातील स्वार्थ, पूर्वग्रह, अहंकार वगैरे भावनांचे त्याच्या समजुतीवर होणारे परिणाम अधोरेखित करत जातो. याउलट ’प्रदक्षिणा’ मध्ये एकाच वास्तवाचे कवडसे नव्हे, तर सारे मिळून एक पर्यायी वास्तव उभे करत आहेत. आणि या पर्यायी वास्तवामध्ये दादासाहेबांच्या प्रचलित व्यक्तिमत्वाच्या सर्वस्वी विपरीत असे व्यक्तिमत्व उभे राहते आहे. यात चटकन ’त्यांचा खरा चेहरा समोर आला’ असे एकतर्फी निदान केले जाण्याचा संभव आहे. पण दृष्टिकोनाचा विचार केला, तर दादासाहेबांसारख्या उत्तुंग व्यक्तिमत्वासमोर बहुतेकांना कायम दुय्यम भूमिका घ्यावी लागली असल्याने, त्यांच्या मनात असलेल्या रोषाचा अथवा कडवटपणाचा हा परिणाम असू शकतो. त्यांच्या मृत्यूनंतर ती खदखद बाहेर येऊ शकते, नि त्यातून त्यांच्या हयातीत न दिसलेले काही खरे-काही खोटे असे त्यांचे व्यक्तिमत्व रंगवले जाऊ शकते, ही शक्यता वाचकाला विसरुन चालत नाही. एखाद्या थोर व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर त्याचा ’खरा इतिहास’ सांगणारे बरेच खोटारडेही असतात. जिवंतपणी त्याला नमवू न शकलेले त्याच्या मृत्यूनंतर त्याच्या व्यक्तिमत्वावर शेणाचे थर देऊन ते विद्रूप करण्याची संधी साधत असतात. हे विसरलेल्या एका नाटकवाल्याने जीएंच्या त्या कथेच्या नाट्य-रूपांतरात त्यांची पत्नी संतापाने त्यांचा पुतळा फोडते असे दाखवून त्या कथेचे शेण केले होते. त्या कथेतील दादासाहेब आणि ’द मेड’मधील ही सावत्र आई या दोघांनाही वर्तमानात स्थान नाही हे एक साम्य दिसते खरे, पण एक फरक नोंदवून ठेवता येतो. ‘प्रदक्षिणा’ व्यक्तिच्या व्यक्तिमत्वाचे सापेक्ष असणे अधोरेखित करते. तिथे दादासाहेब ही एक केंद्रस्थानी असलेली विषयवस्तू आहे, तर ’द मेड’ मधील सावत्र आई ही केवळ जॅक-डेविड संबंधांची केवळ पार्श्वभूमी.

इथे अलिकडे पाहण्यात आलेल्या ’ब्रॉडचर्च’ या मालिकेची आठवण होते. एका छोट्या गावात एका लहान मुलाची हत्या झाली आहे. शहरी जीवनाच्या तुलनेत अशा लहान वस्तीमध्ये असतात बहुतेक नागरिकांचे परस्परांशी निदान औपचारिक पातळीवरचे का होईना संबंध येतात. अशा गर्हणीय कृत्याने समाजाचा तो तुकडा ढवळून निघतो. तपास जसजसा वेगवेगळी वळणे घेत जातो तसतसे त्यात परस्पर-अविश्वास, संशय यांचे भोवरे तयार होतात. अखेरीस तपास-अधिकारी असणारी एली मिलर^३ तिच्या पतीला- 'जो मिलर'लाच या हत्येबद्दल आरोपी म्हणून अटक करते. मालिकेच्या दुसर्‍या सीझनमध्ये खटला उभा राहतो. पुरावे नि घटनाक्रम अगदी उघड असल्याने जो मिलरला शिक्षा होणार हे अपेक्षितच असते. पण इथेच न्यायव्यवस्था ही खरेतर 'निवाडा-व्यवस्था' आहे हे अधोरेखित करणार्‍या घटना घडतात. जो मिलरची बाजू लढवणारी शेरॉन बिशप ही त्याच पुराव्यांच्या आधारे एक पर्यायी घटनाक्रमाची शक्यता मांडून दाखवते.

आता प्रेक्षकांनी घटनाक्रम संपूर्णपणे पाहिला आहे. शिवाय खुद्द एलीनेच तपास केलेला असल्याने तो खरा आहे याची तिला आणि तिचा तपासातील सहकारी अलेक हार्डी यांना माहित आहे. पण... न्यायालयासमोर मात्र तो पुराव्यांच्या आधारे मांडलेली घटनाक्रमाची एक ’शक्यता’च असते. त्यामुळे आता न्यायाधीश आणि ज्युरी यांच्यासमोर त्याच पुराव्यांच्या आधारे उभ्या केलेल्या दोन प्रतिस्पर्धी शक्यता आहेत. आणि त्यांना त्यातील एकीची ’अधिक संभाव्य’ म्हणून निवड करायची आहे. वास्तव काय हे त्या घटनाक्रमातील सहभागी व्यक्तींखेरीज कुणालाच नेमके समजलेले, खरेतर दिसलेले नसते. आकलनाची, स्वार्थाची, पूर्वग्रहाची छाया घेऊनच ते त्यांच्याही मनात रुजते. वास्तवाचे दूषित होणे तिथूनच सुरू होते. त्यामुळे न्यायाधीश, ज्युरी, तिथे उपस्थित अन्य व्यक्तीच नव्हे, तर आपण प्रेक्षकही पाहतो ते कुणीतरी त्यांचे, त्यांना आकलन झालेल्या वास्तवाचे आपल्यासमोर मांडलेले कवडसेच फक्त असतात.

शेरॉन आपल्या वकीली कौशल्याचा वापर करुन आपला घटनाक्रम, आपले मूल्यमापन अधिक विश्वासार्ह असल्याचे ज्युरींना पटवून देते. आणि ज्याच्या पत्नीनेच त्याला अटक केली, जो गुन्हेगार आहे हे तिला नक्की ठाऊक आहे, अशा जो मिलरला आरोपमुक्त केले जाते. आपण स्क्रीनवर जे पाहिले ते नाकारून न्यायालय वेगळा (अनेकांच्या मनात ’चुकीचा’ असा शब्द उमटला असेल) निर्णय देते हे प्रेक्षकांना पटत नाही. किंबहुना इथेच न्याय आणि निवाडा यातील फरक अधोरेखित होतो. न्यायालय हे सर्वस्वी तपास-यंत्रणेने समोर ठेवलेल्या पुराव्यांच्या, तपास-अहवालाच्या, नोंदींच्या, साक्षींच्या आधारेच निवाडा करत असते. एली तपास-अधिकारी नसता खुद्द न्यायाधीश असती, आणि तिला आपल्या पतीच्या गुन्ह्याबद्दल खात्री असती तरी न्यायासनावर बसल्यानंतर त्याआधारे तिला निर्णय घेता आला नसता. तिला न्यायासनाच्या समोर जेवढे चित्र दिसले, तेवढाच पुरावा ग्राह्य मानावा लागला असता. यातून तिच्या खात्रीशीर माहितीच्या विपरीत असा निवाडा तिलाही द्यावा लागला असतात.

’द मेड’च्या अखेरीस जॅक आणि मारिया^४च्या सहवासातून संवादातून जॅकचा दृष्टीकोन अधिक व्यापक, कदाचित अधिक उदार होत जातो. तो बापाची बाजू समजून घेऊ पाहातो. इथे ’पोस्टमेन इन द माउंटन्स नावाच्या एका अप्रतिम चिनी चित्रपटाची आठवण होते. डोंगराळ भागात पत्र पोहोचवण्याच्या कामावर असल्याने आठवड्याचे सहा दिवस घराबाहेर असलेला बाप. तो सदैव बाहेर असल्याने घराचा दिनक्रम, त्यात येणार्‍या अडचणी, त्यावरील उपाय याबाबत सर्वस्वी अज्ञानी राहिलेला आहे. त्याच्या या उपेक्षेने त्या नात्याबद्दल अढी निर्माण झालेला त्याचा मुलगा. पुढे गुडघ्याच्या त्रासामुळे बापाला लवकर निवृत्त व्हावे लागते. पण त्यापूर्वी आपली नोकरी आपल्या मुलालाच मिळावी याची तजवीज तो करून ठेवतो. या नोकरीच्या ’उमेदवारीच्या’ पहिल्याच फेरीत बाप नि मुलगा एकमेकांच्या जगाशी परिचित होत जातात. त्यांच्यातील अढी, दुरावा वितळत जातो. गंमत म्हणजे इथेही या दोघांच्याही आयुष्याचा कणा असलेली त्या पोस्टमनची पत्नी या कथानकात अगदी किमान स्थान मिळवू शकली आहे.

माणसाच्या ग्रहणक्षमतेची मर्यादा, सापेक्षता, पूर्वग्रह, त्यामुळे तिढा पडलेली वा विरलेली नाती आणि निवाड्यातील वस्तुनिष्ठतेची अपरिहार्यता... असे अनेक मुद्दे जाताजाता या कथा, चित्रपट आणि मालिकांनी समोर माझ्यासमोर ठेवले आहेत.

- oOo -

१. ही संज्ञा तशी पुरुषप्रधान संस्कृतीची देणगी आहे. कुटुंबातील पुरुष हा केंद्र मानून त्याची पत्नी नि मुले हे एककेंद्री कुटुंब अशी ही व्याख्या.

२. जी. ए. कुलकर्णी यांच्या ’काजळमाया’ या कथासंग्रहातील पहिली कथा.

३. फोलपट-मसाला प्रेमींसाठी: 'फेव्हरिट’ या चित्रपटातील एलिझाबेथ-पहिलीच्या भूमिकेबद्दल २०१९ सालचा सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्रीचा ऑस्कर पुरस्कार मिळालेल्या ऑलिव्हिया कोलमन हिने ही भूमिका केली आहे.

४. जॅक आणि डेविडच्या कथेत मरिया केवळ तटस्थ श्रोता नाही. तिचीही स्वत:ची अशी कहाणी आहे. तिच्या जॅकमध्ये गुंतण्यातून तिच्यातील आई आणि मादी या दोन भूमिकांतील ताणाला ती सामोरी जाते आहे. ’द मेड’ ही एकप्रकारे जॅक, डेविड सोबतच मरियाचीही बंधनमुक्ती आहे.

चार प्रार्थना

प्रार्थना हा गीतप्रकार असा आहे की ज्यात श्रद्धेपेक्षा भावनेला अधिक आवाहन असते. शिव-विष्णूची केली, अल्लाहची केली की येशूची हा मुद्दा गौण होऊन गीतातील भाव जेव्हा ऐकणार्‍यापर्यंत पोचवते ती कविता म्हणजे प्रार्थना. एखाद्या नास्तिकालाही मंत्रमुग्ध करु शकते, तो ही जिच्याशी तद्रूप होऊ शकते ती प्रार्थना. शेवटी श्रद्धास्थान ही माणसाच्या कल्पनेचीच निर्मिती असल्याने, त्याच्या प्रार्थनेची परिणामकारकताही त्याच्या मनाच्या, शब्दांच्या आणि भावनेच्या प्रामाणिकपणावर अवलंबून असते. 

मी स्वत:ला हिंदू, मुस्लिम, ख्रिस्ती अशा धार्मिक अथवा सश्रद्ध, अश्रद्ध, अज्ञेयवादी अशा कृत्रिम आणि तरीही धूसर सीमारेषांच्या वर्गीकरणांच्या चौकटीत तपासून पाहात नाही. आवड, नावड आणि निवड यांच्याशी प्रामाणिक राहात जे पटेल आवडेल त्याचा स्वीकार आणि जे रुचणार नाही, पटणार नाही त्याचा अस्वीकार (नकार नेहमीच आवश्यक असतो असे मी मानत नाही.) या बाण्याने चालत असतो. रामाच्या नावावर चाललेल्या राजकारण, द्वेषकारण तर सोडाच, पण श्रद्धेचाही मला स्पर्श झालेला नाही. असे असूनही गीतरामायणासारख्या एकाहून एक अस्खलित गाण्यांचा ठेवा मला अतिशय प्रिय आहे. गदिमा आणि बाबूजी या परस्परविरोधी विचारसरणीच्या दोघांनी एकत्र येऊन उभे केलेले ते अजोड लेणे आहे असे मी मानतो. त्याचप्रमाणे, रूढार्थाने अश्रद्ध असूनही अनेक प्रार्थनागीतेही मला भावलेली आहेत. त्यातील चार (जशी सापडली तशी; निवडत न बसता) इथे जोडतो आहे. गीतरामायणामध्ये जसा शब्द-सुरांचा अजोड मिलाफ आहे, तसेच इथे निवडलेल्या चार गाण्यांमध्ये शब्द नि सूर दोन्हींचा मेळ अतिशय एकजीव होऊन गेला आहे.

हे पहिले गाणे आहे ते उबुंटू चित्रपटातले. हे कधीही ऐकले तरी डोळे ओलावल्याखेरीज राहात नाहीत. हे गाणे मी अनेकदा ऐकले. क्वचित फेसबुकवर शेअर केलेही असेल. गंमत म्हणजे या गीताचा गीतकार/कवी समीर सामंत हा फेसबुकमधील मित्रयादीत होता. त्याच्याशी वेगवेगळ्या मुद्द्यांवर तिथे बोलणेही होई. पण हाच मनुष्य आपल्या आवडत्या गाण्याचा गीतकार आहे याचा मला फेसबुकवरुन निवृत्ती घेतल्यावरच पत्ता लागला. एरवी एखादा जाहीर कार्यक्रम सादर केला, वा चार गाण्यांचा अल्बम काढला, तरी समाजमाध्यमांवर स्वत:च्या नावापुढे गीतकार वा संगीतकार म्हणून पदवी लावणारे नमुने तिथे बरेच सापडतात.  या भाऊगर्दीत हा माणूस- अधूनमधून आपल्या कविता वा गाणी शेअर करत असला, तरी असे मिरवत नसल्याने मी चक्क चकलो होतो. 

ग्रेसने ’पाणकळा’ असा शब्द वापरला आहे. हे गाणे ऐकताना त्याची अनुभूती न चुकता येत असते.

गीत: समीर सामंत संगीत: कौशल इनामदार गायक: अजित परब, मुग्धा वैशंपायन चित्रपट: उबुंटू वर्ष: २०१७.

हीच अमुची प्रार्थना अन् हेच अमुचे मागणे माणसाने, माणसाशी, माणसासम वागणे भोवताली दाटला, अंधार दुःखाचा जरी, सूर्य सत्याचा, उद्या उगवेल आहे खातरी, तोवरी देई आम्हाला, काजव्यांचे जागणे माणसाने, माणसाशी, माणसासम वागणे धर्म, जाती, प्रांत, भाषा, द्वेष सारे संपू दे एक निष्ठा, एक आशा, एक रंगी रंगू दे अन् पुन्हा पसरो मनावर, शुद्धतेचे चांदणे माणसाने, माणसाशी, माणसासम वागणे लाभले आयुष्य जितके, ते जगावे चांगले पाउले चालो पुढे, जे थांबले ते संपले घेतला जो श्वास आता, तो पुन्हा ना लाभणे माणसाने, माणसाशी, माणसासम वागणे - oOo -

दुसरी प्रार्थना आहे गुरु ठाकूर यांची. यांनी 'नटरंग’मध्ये लावण्या लिहिल्या, 'टाईमपास’मध्ये ’ही पोरगी साजुक तुपातली’ लिहून दोन-तीन गणेशोत्सवांच्या दणदणाटात आपला हिस्सा मिळवला. लोकमान्य, डॉ. काशिनाथ घाणेकर यांसारख्या चरित्रपटांसाठी गाणी लिहिली. 

मराठीमध्ये कवी आणि गीतकार अशी जातिव्यवस्था मानण्याची एक वाईट पद्धत आहे. ’फुकट लिहिणार्‍यांस थेट प्रवेश’ अशी पाटी लावलेल्या माध्यमांत दोन चार बेमुर्वतछंदातल्या... आय मिन मुक्तच्छंदातल्या कविता छापून स्वत:ला 'कवी' म्हणवणाराही चित्रपट वा मालिकांसाठी गाणी लिहिणार्‍या गीतकारापेक्षा स्वत:ला चार आणे श्रेष्ठ समजत असतो. गुरू ठाकूर यांच्यासारखा गीतकार, कवी याला सणसणीत उत्तर असतो. त्यांच्या किमान दोन कविता या जुन्या प्रसिद्ध कवींच्या समजून अनेक ठिकाणी प्रसिद्ध झाल्या आहे. 

त्यांची ’आयुष्याला द्यावे उत्तर’ ही कविता विंदाची समजून त्यांच्या फोटोसह इतकी फिरली की त्यांना नाईलाजाने दहा ठिकाणी याचा खुलासा करावा लागला. गंमत म्हणजे ही कविता बालभारतीच्या ७वीच्या पुस्तकात त्यांच्या नावे प्रसिद्ध झालेली असूनही हा गोंधळ झाला. इथे जोडलेली कविताही ’डॉ. प्रकाश बाबा आमटे’ या चित्रपटात वापरली गेली आहे. यू-ट्यूबवरील काही मंडळींसह अन्यत्रही ही कविता प्रकाश आमटे यांच्या नावेच फिरते आहे.

गीत: गुरू ठाकूर संगीत: राहुल रानडे गायिका: विभावरी आपटे चित्रपट: डॉ. प्रकाश बाबा आमटे वर्ष: २०१४.

तू बुद्धि दे, तू तेज दे नवचेतना विश्वास दे जे सत्य सुंदर सर्वथा, आजन्म त्याचा ध्यास दे… हरवले आभाळ ज्यांचे हो तयांचा सोबती, सापडेना वाट ज्यांना हो तयांचा सारथी, साधना करिती तुझी जे नित्य तव सहवास दे… जाणवाया दुर्बलांचे दुःख आणि वेदना, तेवत्या राहो सदा रंध्रातुनी संवेदना, धमन्यातल्या रुधिरास या खल भेदण्याची आस दे, सामर्थ्य या शब्दांस आणि अर्थ या जगण्यास दे… सन्मार्ग आणि सन्मती लाभो सदा सत्संगती, नीती नाही भ्रष्ट हो जरी संकटे आली किती, पंखास या बळ दे नवे झेपावण्या आकाश दे… - oOo -

प्रार्थनागीत म्हटले की ’उंबरठा’मधील अजरामर ’गगन-सदन तेजोमय’चा समावेश अपरिहार्य आहे. तिलक-कामोद रागाची बंदिशच म्हणावी इतके हे गीत त्या रागाला सोबत घेऊन जाते आहे. अगदी रागसंगीताच्या चाहत्यांनाही तिलक-कामोद म्हटल्यावर कोणत्याही बंदिशीआधी हे गाणेच आठवते. फारतर ’वितरी प्रखर तेजोबल’ या दीनानाथ मंगेशकरांनी गायलेल्या नाट्यगीताची आठवण होईल. 

पण ही दोनही गीते ज्या परमपुरुषनारायण या बंदिशीवरुन बांधली आहेत ती आज कुणाला आठवतही नाही. या मूळ बंदिशीवरुन वझेबुवांनी 'रणदुंदुभी'तील वीर वामनराव जोशींचे पद बांधले नि दीनानाथांनी ते गायले. वडिलांच्या त्या पदावरुन हृदयनाथांनी ही प्रार्थना संगीतबद्ध केली. रात्रीच्या मैफली आता सरकारी वटहुकूमानुसार बंद झाल्यामुळे, आणि प्रहरांचे गणित मोडून अन्य वेळी तो गाण्याचे ’पाप’ गायक मंडळी करत नसल्याने तो रागच हल्ली ऐकायला मिळणे दुरापास्त झाले आहे. 

वर गीतरामायणासंदर्भात दोन परस्परविरोधी विचारांच्या कलाकारांच्या साहचर्याचा उल्लेख आला आहे. हे अविस्मरणीय गीतही राष्ट्रसेवादलाच्या पठडीतले वसंत बापट आणि सावरकरांच्या हिंदुत्ववादाचा वारसा सांगणार्‍या मंगेशकर कुटुंबियांच्या सहकार्याचे फलित आहे.

गीत: वसंत बापट संगीत: हृदयनाथ मंगेशकर गायिका: लता मंगेशकर चित्रपट: उंबरठा वर्ष: १९८२.

गगन-सदन तेजोमय तिमिर हरून, करुणाकर दे प्रकाश, देई अभय छाया तव, माया तव हेच परम पुण्यधाम वाऱ्यातुन, ताऱ्यांतुन वाचले तुझेच नाम जग, जीवन, जनन, मरण हे तुझेच रूप सदय वासंतिक कुसुमातून, तूच मधुर हासतोस मेघांच्या धारांतून, प्रेमरूप भासतोस कधी येशील चपलचरण वाहिले तुला हृदय भवमोचन हे लोचन तुजसाठी दोन दिवे कंठतील स्वर मंजुळ भावमधुर गीत नवे सकलशरण, मनमोहन सृजन तूच, तूच विलय - oOo -

ही चौथी आणि अखेरची प्रार्थना अरुण म्हात्रेंची. अरुण म्हात्रे यांना त्यांनी गीते लिहिण्यापूर्वीपासून मी कवी म्हणूनच ओळखतो. कवी निरंजन उजगरे, अशोक बागवे, अशोक नायगावकर, नलेश पाटील आणि महेश केळुसकर या तेव्हाच्या ताज्या दमाच्या कवी मंडळींना सोबत घेऊन त्यांनी 'कवितांच्या गावा जावे’ हा कविता-वाचनाचा कार्यक्रम राज्यभर लोकप्रिय केला होता. त्यातील निवडक कवितांचे पुस्तकही प्रकाशित झाले. पुढे या सहा जणांचे वैयक्तिक कविता-संग्रहदेखील वाचण्यात आले. त्यांतील निवडक कविता यथावकाश ’वेचित...’ वर प्रसिद्ध करेनच. 

गीत: अरुण म्हात्रे संगीत: निलेश मोहरीर गायिका: जाह्नवी प्रभू-अरोरा मालिका: उंच माझा झोका गं वर्ष: २०१२.

मार्ग लाभो पावलांना ही तृणाची याचना लाभु दे ऐसा वसा की जन्म होवो प्रार्थना जन्मती जन्मासवें काही रूढींची बंधने दोर नियमांचे जखडती, हे मनाचे चांदणे संपु दे त्याच्या व्रताने ही युगाची वंचना जाणत्यांचा धर्म असतो माणसाला जाणणे आपल्या आतील दु:खे स्वेतरांतून वाचणे सार सार्‍या धर्मपंथांचे असे सहवेदना काय जे जमिनीवरी आहेत ते मातीतले? का तयांना वर्ज्य हे आनंद या वार्‍यातले लाभु दे अवकाश त्यांसी ही मनाला सांत्वना - oOo -

या चारपैकी ही शेवटची प्रार्थना प्रथम संग्रहित केली होती. मग इतर दोन सापडल्यानंतर त्यांची अशी एकत्र मोट बांधण्याचा निर्णय घेतला. 

या चारही गीतांना शेअर करताना मूळ चित्रपट अथवा मालिकेतील प्रसंग हेतुत:च घेतलेला नाही. प्रार्थना ही डोळे मिटून अनुभवण्याची गोष्ट आहे. समोर दिसणार्‍या फाफटपसार्‍याकडून लक्ष काढून घेऊन फक्त तिच्यावरच लक्ष केंद्रित करायचे असते.

- oOo -
 

अमरत्वाची आस नि चिरंजीवित्वाचा फास

’क्लॅश ऑफ टायटन्स’^१ या चित्रपटातील हा एक प्रसंग आहे. पर्सिअस^२ हा झ्यूस या ऑलिम्पिअन देवांच्या पहिल्या पिढीतील देवाचा पुत्र आहे. पण तो जन्मापासून वडिलांपासून दूर वाढल्यामुळे त्याला ते ठाऊक नाही. आयो त्याला त्याचे जन्मरहस्य सांगते आहे. पण तो तिलाही ओळखत नसल्याने तिच्याबद्दल विचारणा करतो, तेव्हा ती आपण कोण त्याचा उलगडा करते आहे.

ही डेमिगॉड म्हणजे निम्नदेवता किंवा साहाय्यक देवता आहे, साधारणत: आपल्याकडील यक्ष व अप्सरांसारखी. हे देवांप्रमाणेच चिरंजीव आहेत, पण त्यांना देवत्व मिळालेले नाही. देवांचे साहाय्यक अशीच त्यांची कायम भूमिका आहे. आपली पार्श्वभूमी सांगताना ती ’चिरंजीवित्वाचा शाप’ असा उल्लेख करते. सर्वस्वी मानवी आयुष्य जगलेल्या (आणि म्हणून त्या जमातीमधील चिरंजीवित्वाची, दीर्घायुष्याची आस वारशाने मिळालेल्या) पर्सिअसला तो उल्लेख आश्चर्यकारक वाटतो. तो त्याचा उपहास करतो आहे. पण त्यावरचे आयोचे उत्तर मात्र त्याला नि प्रेक्षकालाही अंतर्मुख करुन जाते.

The Curse of Agelessness Film: Clash of Titans 2010.

Perseus: Are you a God? Io: There are Gods and there are men... and then there are those of us who are in between. Many years ago, I refused a God's advance. I was cursed with agelessness! Perseus: (scoffs) So much of a curse. Io: I have lived for years watching my loved ones die ! I imagine you are sympathetic to that.

शतायुषी झालेला सामान्य मनुष्य आपल्या कुटुंबातील किमान चार पिढ्या पाहात असतो. त्याचे आयुष्य जितके लांबते, तितके त्याला कुटुंबियांच्या मृत्युचा साक्षीदार व्हावे लागण्याची शक्यता वाढत जाते. आपल्या हातांचा पाळणा करुन वाढवलेल्या, पाहता-पाहता आपल्या हातातून निसटून आपलाच हात धरुन चालवत नेणार्‍या, पोशिंदा झालेल्या मुलालेकरांचा, नातवंडांचा मृत्यू त्याच्यावर किती क्रूर आघात करत असेल याची कल्पना करता येईल. शंभराचे वय दीडशेपर्यंत पोचले, तर त्याच्या पुढच्या दोन पिढ्या अस्तंगत झाल्याचे पाहण्याचे दुर्भाग्य त्याला सहन करावे लागते. नातवंडे मोठी होऊ लागताच मुलांच्या कुटुंबात आई-वडिल हळूहळू अडगळ वा बिनमहत्वाचे होऊ लागतात. याला मुला-नातवंडाच्या आयुष्यात इतर अनेक नवे संदर्भ जोडले जात असतात हे कारण असतेच, पण त्याशिवाय मुलांचेच वय उताराला लागते नि त्यांना स्वत:चीच काळजी घेण्यासाठी आपल्या मुलांवर अवलंबून राहण्याची वेळ येते हे ही कारण असते. त्या तिसर्‍या पिढीला आपल्या पुढच्या नि मागच्या पिढीचे संगोपन करताना या आणखी मागच्या पिढीसाठी कितपत वेळ, ऊर्जा नि आस्था शिल्लक राहणार याचा तर्क सहज करता येतो.

कुटुंबात नाही पण पण कुटुंबापलिकडेही समाजात त्याचे काही स्थान राहू शकेल का? एखादी प्रसिद्ध, महत्वाची अथवा यशस्वी व्यक्ती कदाचित कुटुंबाबाहेरील काही जगण्याचे संदर्भ सांभाळून राहूही शकेल. पण धार्मिक आणि सामाजिक सनातन्यांनी कितीही त्याला स्थिर ठेवण्याचा प्रयत्न केला, तरी समाज नि संस्कृती ही प्रवाही असतात. त्यांत कालानुरूप बदल होत असतात. पुढच्या पिढ्या त्या बदलांसकटच जन्माला येत असल्याने मागील पिढ्यांचे संदर्भ फिकट होऊन त्यांच्या जगण्याला बदलत्या सामाजिक चौकटीचे संदर्भ अधिक बळकट होत जातात. काही पिढ्यांमध्ये जगण्याच्या चौकटी बर्‍याच बदलेल्या दिसतात.

गेल्या शतकात उद्योग आणि तंत्रज्ञान- विशेषत: इलेक्ट्रॉनिक्स, यांच्या वेगाने झालेल्या प्रगतीमुळे समाजाचे जगण्याचे संदर्भ नि चालीरिती आमूलाग्र बदलून गेल्या आहेत. आज शंभरीत असलेली एखादी वृद्धा तिच्या तरुणपणी चुलीवर अन्न शिजवत असेल. महानगरी जीवन जगणारी तिची नातसून घरात नळीने आलेल्या गॅसवर स्वैपाक करताना पाहते, तेव्हा तिला ते गौडबंगाल कितपत समजत वा रुचत असेल? गाडग्या-मडक्यात वा धान्याच्या डब्यात पैसे साठवून ठेवणारा तिच्या नवर्‍याला आज धान्यच काय पण शिजवलेले अन्नच थेट दारी येते, नि आणून देणार्‍याला आपला नातू वा पणतू कोणतेही पैसे देत नाही ही व्यवस्था कितपत समजेल वा रुचेल? रेल्वे प्रथम आली तेव्हा ती आपला पाठलाग करुन चिरडून टाकेल या भीतीने सैरावैरा पळणार्‍याचा पणतू, हजारो मैल दूर असलेल्या अमेरिकेतून आपल्या बापाशी समोरासमोर बोलतो, यावर त्याचा कितपत विश्वास बसत असेल? स्त्रियांना जिवंतपणी माजघराबाहेरही पाऊल टाकू न देणार्‍याची नातसून वा तिची मुलगी जिम नावाच्या कुठल्याशा ठिकाणी जाऊन चार पुरुषांसमोर, पुरुषांसारखेच कपडे घालून व्यायाम करते, याने त्याच्या संस्कारांच्या चौकटी उध्वस्त होत असतील की हा बदल तो सहज स्वीकारत असेल?

'तंत्रज्ञान युगाचा वेग आपण पकडला आहे. त्यावर आपण स्वार झालो आहोत. होणारे बदल आवश्यक वेगाने आत्मसात करत आहोत. थोडक्यात आपल्याला कालप्रवाहाशी जुळवून घेण्यास काहीच समस्या नाही.' असे समजणार्‍या मध्यवयीन मंडळींनी आपली तरुण, कमावती मुले वा नातवंडे मोबाईलचा नि त्यावर आधारित सेवांचा वापर जितक्या सफाईने करतात , तितक्याच आपणही करु शकतो का याचा एकदा अदमास घेऊन पाहायला हरकत नाही. कोणतीही बॅंक वा देश जामीन नसलेले चलन- नव्हे चलने आज बाजारात वापरली जातात. त्यांच्या आधारे आपण सहज व्यवहार करु शकतो का, आपली कमाई त्या चलनांत रूपांतरित करुन पुढच्या आयुष्याची बेगमी करण्याचे धाडस करु शकतो का याचाही अंदाज घेऊन पाहावा. आणि हे बदल जेमतेम एका दशकातील आहेत हे ध्यानात घेणे महत्वाचे.

’लिव्ह-इन’ स्वरूपाचे नाते समाजातील बहुसंख्य व्यक्ती सहज स्वीकारत नाहीत. संस्कृतीच्या, नैतिकतेच्या टेंभ्याच्या प्रकाशात त्याला नाकारले जाते. पण न्यायव्यवस्था त्याला दोन सज्ञानांनी परस्परसंमतीने जोडलेले नाते मानते. वारसाहक्क कायद्याच्या दृष्टीने कदाचित अजूनही ते कायदेशीर नसेल, पण गुन्हा ठरत नाही. पण आज लिव्ह-इन नात्याला सहज मानणारे अपत्यप्रेमासाठी लग्नाचे नाते आवश्यक न मानणार्‍या, वात्सल्यपूर्तीसाठी विवाहाखेरीज मातृत्वाचा स्वीकार करणार्‍या एकलमातांकडे आजही तितक्याच खुल्या मनाने पाहतात का? आणि हे ’आजचे’ प्रागतिक म्हणवणारे दीर्घायुषी झाले नि त्यांच्या आयुष्यातच एकास-एक जोडीदार ही संकल्पना मोडीत निघून कम्युनिटी लिव्हिंगची संकल्पना पुनरुज्जीवित झाली, तर त्या व्यवस्थेत कितपत सहज वावरु शकतील? त्या समाजात वावरताना नव्या सामाजिक नियमांशी जोडून घेणे त्यांना कितपत अवघड जाईल?

जुन्या ग्रीक आणि रोमन (आणि तुर्कस्थानसारख्या काही राष्ट्रांत अजूनही अस्तित्वात असलेली) सामूहिक स्नानगृहांसारखी ’कम्युनिटी किचन’ची अथवा सामूहिक स्वयंपाकघराची व्यवस्था सार्वत्रिक झाली तर? (बोहरा समाजात अशी कम्युनिटी किचन आताच अस्तित्वात आहेत) अशा सामूहिक अन्न शिजवण्याने घरात अन्न शिजवण्याचा वेळ, ऊर्जा, त्यानंतरच्या स्वच्छतेची आणि मुख्य म्हणजे स्वयंपाकघर नावाच्या स्वतंत्र खोलीची गरज वगैरे बर्‍याच कटकटी कमी होऊन त्यातून वाचलेला वेळ माणसे अधिक क्रिएटिव्ह, सर्जनशील कामासाठी वापरु शकतील. अन्नाची नासाडीही अनेक पटीने कमी होईल. अन्नाच्या वासाने जमा होणार्‍या झुरळ, मुंग्या वगैरे कीटकांपासूनही घर मुक्त होईल. महानगरांत जागोजागी दिसणारी पोळी-भाजी विक्री केंद्रे या कम्युनिटी किचनचे बीज रोवणारीच आहेत. आता ही मागच्या पिढीतील प्रागतिक म्हणवणारी माणसे त्याच्याशी जुळवून घेतील की हट्टाने ’घरच्या अन्नाची सर बाजारच्या अन्नाला नाही’चे पालुपद पुढच्या पिढ्यांना ऐकवत त्यांचे डोके पिकवत राहतील?

सोळा वर्षाचे झाले, की आई-बापापासून दूर होऊन, स्वत: कमावते होत पोराने स्वतंत्र आयुष्याची सुरुवात करण्यास उद्युक्त करणारी अमेरिकन संस्कृती जगभर हातपाय पसरते आहे. अशा समाजात तिसर्‍या-चौथ्या पिढ्यांचे आपल्या दीर्घायुषी खापरपणजोबाशी असणारे भावनिक नाते कितपत दृढ असणार आहे? आर्थिक, तांत्रिक संपन्नतेमुळे सरासरी आयुष्यमान वाढलेल्या अमेरिकेमध्ये वृद्धांचे एकाकीपण ही भेसूर समस्या बनली आहेच. फ्लोरिडासारख्या ठिकाणी अशा ज्येष्ठांचे कम्युनिटी लिव्हिंगचे प्रयोगही सुरु आहेत. पण इतर प्रवाही समाजापासून दूरच असल्याने त्यांनाही एक प्रकारच्या घेट्टो अथवा गावकुसाबाहेरच्या वस्त्यांचे रूप येणे अपरिहार्य असते. जगणे आणि जिवंत असणे यातील फरक त्या वयात नि त्या परिस्थितीमध्ये जितका नेमका समजतो, अथवा जाणवतो, तितका तर्काची गिरणी निरंतर चालवूनही उमगत असेल असे मला वाटत नाही.

थोडक्यात दीर्घायुष्य हे माणसाला अधिकाधिक एकाकी करत नेत असते. शंभरीच्या टप्प्यानंतर तर तो/ती डोक्यावर छत असूनही अनिकेत ठरत असतो. स्वत:च्या कुटुंबाच्या संदर्भातही परकी होत जाणारी ही व्यक्ती समाजाच्या दृष्टीने कधीच इतिहासाचा भाग झालेली असते, बाजूला पडलेली असते.

आता याच तर्काला लांबवून अमर असलेल्या व्यक्तीचे आयुष्य कसे असेल याची कल्पना करता येईल. महाभारतकारांनी अश्वत्थाम्याला चिरंजीवित्वाचा शाप दिला आहे. पण दीर्घायुष्याची, चिरंजीवित्वाची आस असलेल्या माणसांना चिरंजीवित्व म्हणजेच शाप हे गणित ध्यानात येणार नाही हे ओळखून, प्रतीक म्हणून त्याच्या कपाळावर सदैव भळभळणारी जखमही ठेवून दिली आहे. त्याचबरोबर अमरत्वामधील एकाकीपण, सामाजिक तुटलेपण अधोरेखित करण्यासाठी त्याला अरण्यातले परागंदा आयुष्य दिले आहे. आणि म्हणून आयो जेव्हा 'चिरंजीवित्वाचा शाप' म्हणते तेव्हा त्याची नाळ जगभरातील संस्कृतीशी, समाजांशी त्यांच्या प्रवाही असण्याशी जोडलेली असते.

पण संवाद नीट ऐकला तर लक्षात येते आयो अजर (ageless) असा शब्द वापरते आहे अमर (immortal) नव्हे! अजरत्व आणि अमरत्व हे दोन्ही एक नाही. निव्वळ अमरत्वामध्ये शरीराची नैसर्गिक वाढ, झीज वगैरे सामान्य मनुष्याच्या शरीराशी निगडित बाबींचा अपवाद नाही. अजरत्वामध्ये शारीरक्षयापासूनही मुक्ती आहे. कोणत्याही संस्कृतीच्या पुराणात अशा व्यक्ती बहुधा ’अजन्मा’ असतात किंवा खरंतर चमत्कारजन्मा असतात. पूर्ण वाढ झालेली व्यक्ती म्हणूनच त्यांचे अस्तित्व निर्माण होते. कारण अर्भक ते तारुण्य ही जीवविकासाची वाट जे शरीरातील जे जीवनद्रव्य घडवून आणते ते तारुण्यात अचानक क्रियाशून्य होणे शक्य नसते. क्वचित अशा व्यक्तीच्या जन्माचा उल्लेख असलाच, तर तारुण्यात तिला एखाद्या देवाच्या वराने वा तत्सम चमत्कृतीजन्य कारणाने अमरत्व अथवा अजरत्व बहाल केले जाते. जन्मच नसल्याने त्यांना कुटुंब नाही आणि वाढीच्या वयातील कौटुंबिक स्नेहाची, बांधिलकीची ऊब नाही. जगण्याशी संबंधित विविध बाबी, ज्ञान आत्मसात करत पुढे जाताना मिळणारी उमज पडल्याची, साफल्याची भावना त्यांना अनुभवता आलेली नसते. जगणे सेंद्रीय पद्धतीने विकसित होत जातानाच सापडत जाणारे सामाजिक स्थान त्यांना मिळत नाही.

पण असे असूनही ते मानवाचेच शरीर घेऊन वावरत असल्याने, सर्वसाधारण मानवाला अनुभवाव्या लागणार्‍या हर्षखेदादी भावभावनांना त्यांना सामोरे जावे लागतेच. त्यांना आयुष्यातील प्रत्येक बंध हा स्वत:, कृत्रिमरित्या जोडत जावा लागतो. आणि त्या बंधाच्या दुसर्‍या टोकाला असलेल्यांच्या मर्त्य अस्तित्वाच्या विलयाबरोबरच तो विरूनही जातो. मग पुन्हा नवी व्यक्ती, नवे बंध या चक्रातून जात असताना सतत जमा होत जाणार्‍या गमावलेपणाच्या दु:खाने त्या पिचून जात असतील. आणि शारीर अजरत्वासोबतच अक्षय स्मृतिंचे शाप असतील, मर्त्य मानवाला असलेली विस्मृतीची देणगीही त्यांना नसेल, तर या वेदनाही चिरंतन होऊन राहात असतील. आपल्या भवतालाचे खचत जाणे हताशपणे साक्षीभावाने पाहात राहण्यापलिकडे त्यांना काहीच करता येत नसेल. असे आयुष्य मृत्यूहूनही भयंकर असण्याची शक्यताच अधिक. पण दीर्घायुषी मर्त्य मानवापेक्षा या अजरामर व्यक्तींना एक फायदा असेल. कोणत्याही सकारात्मक, रचनात्मक अशा नव्या अनुभवाला सामोरे जाताना दुर्बळ शारीरतेची मर्यादा त्यांना नसेल. पण हे सुख-दु:खाचे गाठोडे जेव्हा साचत जाते, तेव्हा त्या ओझ्याखाली त्यांचे आयुष्य पिचून जाण्याची शक्यताही वाढते.

इथवर आपण चिरंजीवित्वाकडे आयोच्या नजरेतून पाहिले. आता थोडे पर्सिअसच्या- म्हणजे एका मानवाच्या नजरेतूनही पाहू. पर्सिअस जरी तथाकथित देवपुत्र असला तरी तो मानव आहे नि मानवसमाजातच वाढला आहे. त्यामुळे त्याचे संस्कार नि जगणे दोन्ही मानवी आहे. अन्नाची वा एकुणात आर्थिक असुरक्षितता, अनारोग्य नि त्यातून येणारी वेदना आणि अखेर मृत्यू या तीन गोष्टींचे भय माणसाच्या मनाला कायम व्यापून राहिलेले असते. त्यामुळे माणसाची जाणीव विकसित झाल्यापासून या तीन भयांचे परिमार्जन करण्याच्या दृष्टीने त्याचा आटापिटा चालू असतो. प्राचीन काळापासून सर्वच समाजातील किमयागार(alchemist) शिशापासून किंवा अन्य सहज उपलब्ध असलेल्या धातूपासून सोने, पॅनासिया(Panacea) म्हणजे 'हर मर्ज की दवा' आणि मुख्य म्हणजे चिरंजीवित्व देणारे द्रव्य (elixir of immortality) तयार करण्याच्या प्रयत्नात होते. मानवी आयुष्यातील तीन मोठ्या भयांपासून मुक्त होण्याचा हा प्रयत्न होता^३. धन, आरोग्य आणि मृत्यु-मुक्ती हे तीन हेतू यामागे होते. केवळ मृत्यूपासून मुक्ती पुरेशी नव्हती. कारण जगण्याच्या धबडग्यामध्ये तो अनेक धोक्यांना, लहान लहान समस्यांना सामोरे जात होता. त्यातून त्याच्या शरीराची झीज होत होती. अनारोग्याची अनेक कारणे आसपास होती. त्यामुळे अनारोग्याने भरलेले शरीर आणि चिरंजीवित्व यांचा संयोग मृत्यूहून वेदनादायी असेल हे त्यांनी जाणले होते. त्यामुळे चिरंजीवित्वासोबतच आरोग्याचा विचारही ते करत होते. काहींना चिरंजीवित्वाचा सुदृढ नि निरोगी शरीर आणि दीर्घायुष्य हा व्यावहारिक अर्थच अभिप्रेत होता.

पण अमरत्व देणारे द्रव्य विकसित करण्यासाठी मुळात असे द्रव्य अस्तित्वात आहे का, असू शकेल का? निर्माण करता येईल का? अमरत्व साध्य करणे शक्य आहे का? या प्रश्नाचे सकारात्मक उत्तर मिळण्याची गरज होती. कारण तरच पुढच्या धडपडींमागे पुरेसे मानसिक नि आर्थिक बळ उभे करणे शक्य होते. यासाठी आधी कुठेतरी असे अमरत्व अस्तित्वात आहे अशी मानवाने कल्पना सुरू केली. कल्पनाविस्ताराची मोठी कुवत असलेल्या माणसांनी मग पुराणकथांना जन्म दिला. वास्तव आयुष्यात दिसणारे आकाशातील सूर्य, तेथूनच पडणारा पाऊस, तो घेऊन येणारे पाणी हे जसे चिरंजीव आहेत तसेच दोन हात, दोन पाय नि डोके असणारे मानवसदृश जीव कुठेतरी आहेत, नि ते चिरंजीव आहेत ही कल्पना देवांना नि पारलौकिकाला जन्म देऊन गेली. यामुळे चिरंजीवित्वाला कल्पित का होईना आधार मिळाला नि त्याचा पाठपुरावा सुकर झाला.

मुळात सार्‍या पुराणकथा माणसाच्या मेंदूचीच निर्मिती असल्याने अमरत्वासारखी कल्पनाही त्याच्याच मेंदूतून निर्माण झालेली आहे. अमरत्वासहित स्वत:च्या आयुष्यात जे हवेसे वाटते, पण जे अप्राप्य आहे, अशा सर्व ईप्सितांची जंत्री जमा करुन त्यातून तो देव-देवतांची निर्मिती करतो. शारीर वेदना आणि मृत्यू हे मानवाच्या असंस्कृत, आदिम काळापासून असलेल्या वेदनेचे उगम आहेत. त्याच्यापासून त्याला मुक्ती हवी असते. पण ती मिळण्याचे मार्ग त्याच्याकडे उपलब्ध नसतात. त्यातून येणारे वैफल्य दूर करण्यासाठी तो त्या स्रोतांना नाहीसे करण्याचे बळ असणार्‍या आणि म्हणून स्वत: त्यांच्यापासून मुक्त असणार्‍या देवतांना जन्म देतो. पण हे करत असतानाही त्या देवतांचे गुणधर्म नकळतपणे त्याच्या वैयक्तिक जगण्यातील अनुभवांतूनच उतरत असल्याने त्या अ-वास्तव जगातही वास्तव जगासारखी सामाजिक उतरंड दिसते. काही देव श्रेष्ठ तर काही कनिष्ठ भूमिकेत दिसतात. खरेतर ही उतरंड त्या त्या देवांना शिरी घेणार्‍या तथाकथित भक्तांनीच लावलेली असते. कालानुरूप लष्करी ताकदीचे, राजकीय-आर्थिक बलाचे गणित बदलले की त्याला अनुसरून ती बदलतेही. नवे देव जन्माला येतात, जुन्यांची सद्दी संपुष्टात येते. आणि हे साध्य करण्यासाठी हे देवही षड्रिपुंनी लिप्त असणे अपरिहार्य असते.

जगभरातील देवसंकल्पनेचा इतिहास पाहता ग्रीक देव-देवता या सर्वाधिक मानवी आहेत. आसक्ती, प्रेम, द्वेष, सूड, क्रौर्य आदी भावनांची त्यांच्या कथेमध्ये रेलचेल असते. आपल्या सत्तेचा प्रसंगी गैरवापरही करताना ते आढळून येतात. आयोवर आसक्त झालेल्या देवाबाबत असेच घडले आहे. आपल्या आसक्तीला प्रतिसाद न दिल्याने त्याने तिला अजरामरत्वाचा शाप दिला आहे. झ्यूस हा देव तर अनेक मानवी स्त्रियांशी संग करण्याबाबत प्रसिद्धच आहे. पर्सिअसच्या जन्माची जी दंतकथा ’क्लॅश ऑफ टायटन्स’मध्ये चित्रित केली आहे, त्यातही झ्यूस हा राजा अक्रिसिअसचे रुप घेऊन त्याच्या पत्नीशी म्हणजे दनाईशी संग करतो. त्यातून दनाई गर्भार राहते. हे ऐकून संतप्त झालेला अक्रिसिअस आपल्या पत्नीची हत्या करतो नि त्या अत्याचारातून जन्मलेल्या मुलाला तिच्या मृतदेहासोबत एका पेटीत घालून समुद्रार्पण करतो. ऐनवेळी झ्युस हस्तक्षेप करतो. अक्रिसिअसला तो विरूप करतो नि पर्सिअसला वाचवतो. पुढे स्पायरोस आणि त्याची पत्नी मार्मरा हे कोळी दांपत्य त्याचा सांभाळ करते.

झ्युस आणि दनाईच्या कथेचे इंद्र-अहल्येच्या कथेशी या कथेशी विलक्षण साम्य आहे. त्याचप्रमाणे पेटीतून अथवा परडीतून वाहात आलेल्या मुलाचा कोळ्याने अथवा दत्तक पालकांनी सांभाळ करणे या कथायुक्तीचा वापर जगभरातील महानायकांच्या सामान्य कुळाच्या जागी श्रेष्ठ-कुलदीपक असल्याचा समज रुजवण्यासाठी केला गेला आहे. ग्रीकांनी पर्सिअसबाबत, ज्यूंनी मोझेसबाबत, भारतीयांनी कर्ण आणि कृष्ण यांच्याबाबत ही युक्ती वापरली आहे. मोझेसचा अपवाद वगळता अशा बहुतेक सर्वांचेच दत्तक(?) पालक हे सामान्य कुळातले आहेत सामान्य कुळातून असे श्रेष्ठ मानव जन्माला आले नि आपल्यासारख्या श्रेष्ठकुलजनांना त्यांचे श्रेष्ठत्व अमान्य करता येत नाही हे उच्चवर्गीय समाजाला डाचत होते. अशा कथायुक्तीच्या साहाय्याने त्यांनी या नायकांना ’आपलेसे’ करुन घेतले. पुढे वैष्णवांनी दशावतारांची कल्पना मांडून राम-कृष्णादी महानायकांचे श्रेय बिनबोभाटपणे आपल्या देवाच्या दानपेटीत जमा केले. मर्त्य कौरवांचा निष्ठावान आणि प्रबळ सहकारी असलेल्या सूतपुत्र कर्णासारख्या प्रबळ विरोधकाला सूर्यपुत्र बनवून वेगळा काढला. तसेच सामान्य कुलातील असामान्य लढवय्या असलेल्या पर्सिअसला देवपुत्र बनवून त्याच्या माता-पित्यांकडून त्यांचे श्रेय हिरावून घेत काल्पनिक देवाच्या बीजाच्या पदरी बांधण्यात आले. अशा बर्‍याच घटना, प्रसंग हे जगभरातील पुराण-इतिहासातून पुनरावृत्त होताना आढळतात. विविध संस्कृतींच्या पुराणकथांचा महत्तम साधारण विभाजक (म.सा.वि.) काढायचा झाला तर अशा बर्‍याच गोष्टी त्यात जमा करता येतील.

ग्रीकांचे असो की भारतीयांचे, सुरुवातीच्या काळात कदाचित प्राकृतिक घटकांना, महानायकांना दिले गेलेले देवत्व मागे पडून अध्याहृत, मानवकल्पनानिर्मित देवांनी त्यांची जागा घेतल्यावर त्यांच्या गुणांमध्येही बदल होत गेले. त्यांच्यातला मानवी अंश अस्तंगत होऊन ते अधिकाधिक पारलौकिकाकडे ढकलले गेले. इंद्रादी देवांची सद्दी हळूहळू संपत आल्यानंतर पुढे आलेल्या शिव, विष्णू वगैरे देवांच्या पुढच्या पिढीत, आपले देव मर्यादापुरुषोत्तम अथवा सर्वस्वी दुर्गुणविरहित असल्याचा दुराग्रह आपण धरू लागलो आहोत. आणि त्यातून मग त्या दनाईसारख्या, अहल्येसारख्या पीडितांनाच व्यभिचाराचा काळा रंग फासून आपल्या पीडक देवतांचा, तथाकथित आदर्शांचा रंग उजळून घेतो आहोत.

अखेरचा मुद्दा असा की मृत्यू म्हणजे अस्तित्वाचा अंत अथवा विलय ही जाणीव फक्त मनुष्यप्राण्यातच असावी. एखादं काळवीट जेव्हा सिंह वा वाघ यांसारख्या शिकारी प्राण्यांपासून जिवाच्या आकांताने दूर पळतं, तेव्हा ते मृत्यूला घाबरुन पळतं की पाठलागाला? मृत्यू म्हणजे आपल्या अस्तित्वाचा अंत हे त्याला उमजत असेल का? माझ्या मते नसावं. वाघ वा सिंह काळवीट कळपाशेजारुन निवांत चालत जातो, तेव्हा काळवीटेही त्याच्याकडे दुर्लक्ष करुन निवांत चरत-फिरत असतात. वर्तनवैज्ञानिक(ethologist) याचा अर्थ असा लावतात, की शिकारी प्राणी त्याक्षणी शिकारीसाठी बाहेर पडलेला नाही हे त्या प्राण्यांना समजत असते. परंतु माझ्या मते हा पर्यवसायी निष्कर्ष आहे. सध्या तो आपला पाठलाग करत नाही इतकेच त्यांना समजत असावे. कारण जर त्याक्षणी तो शिकार करण्यासाठी बाहेर पडलेला नाही, किंवा त्याचे पोट भरलेले आहे, आपल्या जिवाला बिलकुल धोका नाही हे त्यांना समजत असते, तर एखादे काळवीट सरळ त्याच्याकडे जाऊन शिळोप्याच्या गप्पा मारताना, वा तंबाखूच्या चिमटीची देवाणघेवाण करताना दिसले असते. पण तसे होत नाही. कारण वाघ या क्षणी आपल्या मागे लागलेला नसला, तरी तो आपला पाठलाग करणारा, आपली मानगूट पकडणारा,वेदना देणारा प्राणी आहे हे त्यापूर्वी त्याच्या तावडीत सापडलेल्या सोबत्यांवरून त्या काळवीटांना पक्के ठाऊक असते. त्यामुळे आता तो पाठलाग करत नसला तरी केव्हाही करु शकतो, याचे भान राखून, निवांत असूनही ती अंतर राखून असतात.

थोडक्यात ते मृत्यूला नव्हे तर पाठलागाला, पकडले जाण्याला घाबरत असतात. मृत्यू म्हणजे अस्तित्वाचा विलय याची उमज त्यांना पडली असती, तर त्या भीतीने एव्हाना त्यांनीही देवांची, पारलौकिकाची नि कर्मकांडांची निर्मिती केली असती. एखाद्या वृक्षाखाली एखाद्या वाटोळ्या दगडासमोर आपल्या बळी गेलेल्या सहकार्‍यांना श्रद्धांजली वाहताना ती दिसली असती. आणि मृत्यूपासून किंवा जन्म-मृत्यूच्या फेर्‍यांमधून मुक्ती देण्याचा दावा करणारी कुरंगबाबांची प्रवचने सुरू झाली असती. आणि त्यांतून वाघांच्या कुठल्याशा देवाचा अंश असलेल्या एखाद्या वाघाकडून ’मुक्ती’ मिळालेले काळवीट स्वर्गात जाते वगैरे भाकड तत्त्वज्ञानाची उतरंड रचली जाऊ लागली असती.

- oOo -

१. टायटन्स (Titans) ही ग्रीक देवांची पहिली पिढी. यात Oceanus, Coeus, Crius, Hyperion, Iapetus, Cronus हे सहा देव नि Theia, Rhea, Themis, Mnemosyne, Phoebe, आणि Tethys या सहा देवतांचा समावेश होतो. ही सर्व युरेनस आणि गाया या आद्य माता-पित्याची अपत्ये. युरेनस आकाशाचा देव, तर गाया धरित्रीची देवता. Oceanus हा समुद्राचा देव. तो आणि Tethys यांची अपत्ये ही नद्यांचे देव नि देवता...

एकुणात देवांची ही पिढी म्हणजे प्राकृतिक देवांचे मनुष्यीकरण होण्याचा टप्पा आहे. ऑलिम्पियन म्हणून ओळखली जाणारी दुसरी पिढी प्राकृतिक संदर्भ सोडून संपूर्णपणे मानवी झालेली आहे.अलिकडे बर्‍याच गाजलेल्या ’गेम ऑफ थ्रोन्स’ मालिकेमध्ये बरीच पात्रे वचन देताना, शपथ घेताना ’बाय द ओल्ड गॉड्स अ‍ॅंड द न्यू’ असा उल्लेख करतात. त्याचा संदर्भ इथे आहे.

२. त्याच्या जन्माच्या कथेचे कृष्णजन्माशी निगडित कथेशी विलक्षण साम्य आहे. साधारणत: कृष्णजन्माशी निगडित कथा नि कर्णजन्माशी निगडित कथा यांचे एकत्रिकरण केले की पर्सिअसची कथा मिळते. आता पुन्हा ही पुराणकथेची लोकल ’अप’ आहे की ’डाऊन’ याचा निवाडा करण्याच्या फंदात मी पडत नाही. त्यातून दोन्ही बाजूच्या स्टेशनांवर बसलेल्या अस्मितेची मुळव्याध झालेल्या रुग्णांना उगाच आणखी त्रास नको.

३. किमया अथवा किमिया हे अल्केमीचे पर्शियन नाव. या धडपडीतूनच पुढे रसायनशास्त्र म्हणजे केमिस्ट्रीचा उदय झाला.

'बोर्डचाट्या'च्या शोधात

’एव्हरिबडी लव्ज रेमंड’ या अतिशय गाजलेल्या विनोदी मालिकेतील हा एक प्रसंग आहे. रेमंडला मायकेल आणि जेफ्री अशी जुळी मुले आहेत. ते दोघेही सध्या प्री-स्कूल म्हणजे बालवाडीमध्ये शिकत आहेत. रेमंड आणि त्याची पत्नी डेब्रा त्यांच्या प्रगतीबाबत त्यांच्या शिक्षिकेशी बोलत आहेत.

Michael Left Behind Everybody Loves Raymond Episode: Left Back 1999.

Teacher: Michael may be little young for his age and might have to stay back another term in pre-school. Raymond: What about the other kid I just saw, that one licking the board. Debra: (intervenes) And Jeffery is doing fine. I was more worried about splitting them. They are so close. Teacher : They both can stay back, no harm in that. It is good to do that in pre-school rather than later. Raymond: Is the board-licker moving up?

कुठल्यातरी जमावाचा भाग म्हणून स्वत:ला ओळखण्याची सवय माणसांच्या इतकी हाडीमासी रुजली आहे, की स्वतंत्रपणे स्वतःचा वा इतरांचा विचार करणे त्याला शक्यच होत नाही. 'तू/तुम्ही कोण?' या प्रश्नाचा गर्भित अर्थ बहुधा 'तू नक्की कुठल्या गटाचा?' असा असतो. 'तुझ्याशी मी कसे वागावे' या निर्णयावर सर्वात मोठा परिणाम घडवणारा घटक म्हणजे तू कोणत्या गटाचा आहेस हा! हा अनुभव तर आपण वारंवार घेत असतोच, पण त्या पूर्वग्रहांना मोडून काढण्याऐवजी त्याच व्यवस्थेत आपल्यासाठी जागा शोधू लागतो.

दुसरीकडे त्याचबरोबर गुणवत्तेचा, प्रगतीचा विचार करताना आपले मापदंड आपण निर्माण करावेत, त्यासाठी त्या त्या क्षेत्रातला आवश्यक तो अभ्यास करावा, याची माणसाला फिकीर नसते. त्या जमावाने जे ठरवले तेच आपले. बरं प्रगतीच्या वाटाही नव्या शोधायची गरज नाही, जमावाने त्या आधीच ठरवल्या आहेत. आता त्याच वाटांवर सारेच चालणार म्हणजे गर्दी तर होणारच. पण इलाज नाही, आमच्याकडे पर्यायच नसतो. मग खेकड्यांच्या ढिगात जसे एक खेकडा दुसर्‍याच्या डोक्यावर पाय देऊन पुढे सरकतो तसे जगायचे. थोडक्यात शेजार्‍यापेक्षा एक पाऊल पुढे राहण्याची अहमहमिका सुरू होते. त्यातच भांडवलशाहीच्या उगमानंतर ’व्हॅल्यू डिस्कव्हरी’ सिद्धांतानुसार, 'स्पर्धेतूनच मूल्यनिर्धारण' सुरु झाल्यानंतर या तुलनात्मक गुणवत्तेच्या संकल्पनेला आणखी एक अधिष्ठान मिळाले.

गणितात कार्यकारणभावाचा, अन्योन्यतेचा सिद्धांत सिद्ध करायचा तर आवश्यक (Necessary) आणि पुरेसा (Sufficient) अशा दोन प्रकारच्या संबंधांचा शोध घेतला जातो. 'अभ्यास केल्याने परीक्षेत चांगले गुण मिळतात' असे विधान केले तर त्यातून अभ्यास करणे ’पुरेसे’ असल्याचे सांगितले जाते. पण ते 'आवश्यक' असल्याचे सांगितलेले नाही ! यातून परीक्षेत चांगले गुण मिळवण्यासाठी अभ्यासाव्यतिरिक्त अन्य मार्ग उपलब्ध असण्याची शक्यता शिल्लक ठेवली आहे. (आणि तसे ते असतात, निर्माण केले जातात हे उघड गुपित आहेच.) पण एका ’च’चा फरक करुन केलेले, ’अभ्यास केल्यानेच परीक्षेत चांगले गुण मिळतात’ हे विधान मात्र अन्य शक्यता खोडून काढून अभ्यास करण्याला परीक्षेतील यशासाठी पुरेशीच नव्हे तर आवश्यक कृती मानते आहे

आता स्पर्धेच्या युगात यश मिळवायचे, तर शेजार्‍याच्या एक पाऊल पुढे रहायला हवे ही आवश्यक बाब झाली. पण पाहता पाहता ती पुरेशी कधी होऊन जाते हे आपल्या ध्यानातच येत नाही. 'पुढे जायचे आहे' हे व्यापक साध्य सोडून 'शेजार्‍याच्या पुढे जायचे आहे' हे मर्यादित साध्य स्वीकारले जाते. आणि सारी धडपड, सारे नियोजन त्या मर्यादित साध्यापुरते केले जाऊ लागते.

आता एकदा हे झाले की, पुढे मग शेजार्‍याच्या पुढे जाण्याचा प्रयत्नही करायची गरज उरत नाही, शेजार्‍याला मागे ठेवण्याचा प्रयत्न केला तरी पुरते. मग सारे प्रयत्न, सारे बळ त्यासाठी खर्चले जाऊ लागते. स्पर्धाव्यवस्थेने दिलेला हा ही एक वारसा, संकुचित साध्य आणि नकारात्मक कृतीचा ! काही आळशी, पण चतुर लोक स्वत: शेजार्‍याच्या पुढे जाण्याचा आटापिटा करण्यापेक्षा, शेजार्‍याला आपल्या मागे ढकलण्याचे उपाय शोधून काढतात. हे उपाय बहुधा कमी कष्टाचे नि खर्चाचे असतात.

जाहिरात करताना एखादा उत्पादक आपल्या उत्पादनाचे गुण सांगण्याऐवजी इतर उत्पादकांच्या त्याच उत्पादनामधील धोके, न्यून सांगत बसतो. अनेकदा असे काही न्यून नसले तर थेट न सांगता तसे अप्रत्यक्ष सूचित करणारी जाहिरात करुन कायद्याच्या कचाट्यापासून दूर राहतो. ’आमच्या टूथपेस्टमध्ये मिठासारखे वा कोळशासारखे खरखरीत पदार्थ नाहीत’, ’आमची उत्पादने केमिकल-फ्री आहेत’, ’आमच्या उपचारांचे काही साईड-इफेक्ट्स नाहीत’ वगैरे दावे याच प्रकारचे. दुर्दैवाने सामान्य जनतेची तर्कक्षमता कमी असल्याने, स्पर्धक वाईट वा कमी गुणवत्तेचा ठरला की हे सांगणारा आपोआपच अधिक गुणवत्तेचा ठरतो असे ती गृहित धरत असते... त्याला वेगळी सिद्धता ती मागत नाही! व्यावसायिक स्पर्धेपासून राजकीय स्पर्धेपर्यंत सर्वत्र हाच अनुभव येत असतो. एकुणात उद्योगधंदे असोत, राजकारण असो की वैयक्तिक आयुष्य, शेजार्‍यापेक्षा पुढे आहोत हे पुरेसे साध्य आहे. आणि 'जिंकण्याची स्पर्धा' केव्हाच मागे पडून 'हरवण्याची स्पर्धा' सुरू झाली आहे. आणि गंमत म्हणजे हे दोन्ही एकच असाही समज रूढ होत चालला आहे.

आणखी एक पाऊल पुढे... चुकलो, मागे पडून आपण मागे पडलो, तरी आपल्याहून इतर अनेक मागे आहेत याकडे बोट दाखवून आपल्या मागे पडण्याचे समर्थन करणे हा प्रकार अलीकडे वारंवार अनुभवण्यास मिळतो आहे. 'आमच्या अंधश्रद्धांबद्दल का बोलता, त्यांना सांगा की’, ’मी तर रोज एक क्वार्टरच दारु पितो. शेजारचा गण्या तर वर आणखी नाईंटी पण मारतो’, ’इथल्या कायदा-सुव्यवस्थेबद्दल का बोलता, पाकिस्तानपेक्षा तर बरी आहे ना’, ’आमच्या मुलाला कमी गुण मिळाले म्हणून काय झालं, आमच्या चुलतभावाचा भाचा तर नापास झाला आहे.’ या धर्तीचे तर्क देत आपले न्यून झाकण्याचा प्रयत्न आपल्या नित्य अनुभवाचा भाग असतो. जगभरात कुठेही आपल्याहून कमअस्सल दाखवता येते, तोवर आपल्याला धडपड करुन स्वत:मध्ये सुधारणा करण्याची काही गरज नाही, असा बहुसंख्य लोकांचा आळशी तर्क असतो. त्याला अस्मिता नावाच्या मुळव्याधीची जोड मिळाली की यात अधिक निर्ढावलेपण येत असते.

म्हणूनच रेमंडला मायकेल आणि जेफ्री या आपल्या पोरांच्या प्रगतीची चिंता नाही. मायकेलमध्ये असलेले न्यून कसे भरून काढावे, याचा विचार तो करत नाही, त्यासाठी आपल्याला, आपल्या कुटुंबाला काय करता येईल हा प्रश्न त्याला पडत नाही. मायकेलशी तुलना करून 'त्यापेक्षा तरी मायकेल बरा' म्हणण्याची सोय करण्यासाठी एक स्पर्धक त्याने निवडला आहे. आता मायकेल पुढे जातो की नाही, हा त्याच्यासमोरचा प्रश्न नाही; 'तो बोर्ड चाटणारा मुलगा मायकेलबरोबर मागे राहणार की नाही?' हा प्रश्न उरलेला आहे. सुरुवातीला म्हटले तसे ’सोबतीमध्ये सुरक्षितता’ शोधण्याचा प्रयत्न तो करतो आहे. तो ’बोर्ड चाटणारा मुलगा’ जर मायकेलच्या सोबतीने मागे राहणार असेल, तर आपल्या मुलाच्या प्रगतीचा वेग अपेक्षित नसल्याचे शल्य त्याला पुसून टाकता येणार आहे. ’त्यात काय, तो मुलगाही मागे राहिलाय की’ असे समर्थन करण्याची सोय त्याला मिळणार आहे.

आपल्यासारखेच वैगुण्य इतरांमध्ये असले की ते तितके गंभीर नाही असे समजणे हा मानवी स्वभाव आहे. त्याहून पुढे जाऊन आपल्या वैगुण्यामागे जर मोठा जमाव, शक्य झाल्यास बहुमत, ते न जमल्यास आवाजी बहुमत उभे करुन त्या वैगुण्याचे गुणात रुपांतर करता आले तर सोन्याहुन पिवळे. अशा झुंडींच्या बळावर क्रौर्याला शौर्याचे नाव देता येते हा मानवी इतिहासात असंख्य उदाहरणे असलेला अनुभव आहे.

आपली गुणवत्ता सुधारण्याच्या दृष्टीने आपल्याहून अधिक गुणवान व्यक्ती शोधून त्याच्याकडून काही गुण आत्मसात करण्यापेक्षा, आपल्यापेक्षा गुणवत्तेने कमी असलेला एखादा ’बोर्डचाट्या’ शोधून त्या तुलनेत आपल्या तुटपुंज्या गुणवत्तेलाच बुद्धिमत्ता म्हणून खपवण्याचा आपला प्रयत्न असतो. त्यासाठी आपले मा्णसांचे वर्तुळ काळजीपूर्वक निवडून त्याच्या केंद्रस्थानी आपण असू असा- ’वासरांत लंगडी गाय’ म्हणून राहण्याचा, प्रयत्न करणार्‍यांना हा रेमंड आपलासा वाटेल यात शंकाच नाही.

- oOo -