बुधवार, २९ जून, २०२२

प्रतीक्षा

मी पोहोचतो दुसऱ्या दिवशी, पत्त्यावर. सूरज-व्हिलाचा खालचा मजला सगळा वाढवून त्याचं कॅफेत रूपांतर करण्यात आलंय. उत्पन्नाचं ते साधनही असावं बहुधा. खालचा मजला जुनाच ठेवलाय, फारशी देखभाल नाही. पण वरचा मजला डागडुजी करून रंगवलाय. तिथं ती राहत असावी. कॅफेचा मालक (किंवा व्यवस्थापक) रसिक हौशी आहे. तिथं जुनी गाणी वाजवली जातात.

'ए मेरी जोहराजबीऽ' हे गाणं न चुकता रोज ऐकवलं जातं. 'सिंदूर' मधलं 'तूफान से कश्ती टकराई' आणि 'दिया जलाकेऽ आप बुझाऽया'चे स्वर या कॅफेत गुंजतात रोज. एक लाकडी जिना आहे वर जायचा. त्याला पॉलीश नाही. पण तिथं दरवाजा आहे रंगवलेला. तिथं 'प्लॅटफॉर्म' आहे. ती दोनदा तिथं येऊन उभी राहते आणि कॅफेतल्या सर्वांना 'दर्शन' देते, अजूनही. चाहते (अजूनही) आलेले असतात. त्यांची संख्या कमी आहे, पण ठरलेली आहे. ती आली की जल्लोष होतो. ती हात हलवते. उभी राहते. तिचं तारुण्य त्या क्षणी परत येतं. ती त्या वेळेस सुंदर दिसते. 'फ्लाइंग किस' देते आणि जाते. साडेअकराला आणि चार वाजता. हे सगळं अर्थात नंतर समजतं मला.

ऐसा दुस्तर संसाऽर

मला शुक्लाजी सापडत नाहीत. कोणी सांगतही नाही. मी पण वाट पाहत थांबण्याचं ठरवतो. अंतराअंतरानं मांडलेली टेबल्स. काही गोल. काही चौकोनी. माणसं बसली आहेत काही खाद्यपदार्थांसह. पण वातावरण बकाल नाही. काही तरी अदब आहे, शिस्त आहे. वेगळाच माहोल आहे. वेगळा म्हणजे किती वेगळा ? इथं नव्या जमान्याचं कोणीच नाही बहुधा. मी जिन्याकडे पाहतो. चौथऱ्याकडे पाहतो. मला काही तरी परिचित वाटतं. नंतर लक्षात येतं. ‘सिंदूर' सिनेमातली नायिका अशीच, नाटकी जिन्याच्या चौथऱ्यावर उभी राहून नायकाला साद घालते. तिची प्रसिद्ध अदाकारी. कृष्णधवल सावल्या. प्रकाशाचा खेळ. वाऱ्यानं उडणारे केस. भिरभिरती नजर. तोच 'सेट' इथं उभा केलाय. लगेच लक्षात येतं, कॅफेचा आतला भाग 'सेट' सारखाच आहे.

कुठंच दिसणार नाही असं एक दृश्य. एका टेबलावर एक चित्रकार 'स्केच' काढतोय समोर बसलेल्या एका स्त्रीचं. ती स्तब्ध आहे; गंभीर अशी. चित्रकार शांत, गंभीर. टेबलावर कप, चहाचे. कोपऱ्यात एक दुःखी दिसणारा माणूस 'माऊथ ऑर्गन' - बाजा- वाजवतोय, हळुवार काही धून छेडतोय. आपल्या आपल्यात तो मश्गूल. आणि एक माणूस 'बुद्धिबळ' मांडून बसलाय एकटाच. दाढीवाला, सुरकुतलेला खादीचा कुर्ता घातलाय त्यानं. मी त्याच्या जवळ जाऊन बसतो. विचारतो, दबत्या आवाजात 'जोहराजबी'बद्दल. तो आश्चर्याने पाहतो. पण बोलत नाही.

मी म्हणतो,

“एकटेच खेळताय ?"

आता खरं तर ते दिसतंच आहे. पण मला संभाषण सुरू करायचंय.

"हो! एकटाच. "
"पार्टनर ?"
“पार्टनर दगा देऊन गेले! खरं बुद्धिबळ तर स्वतःशीच खेळायचं असतं!"
“अं?”
“कोणतं प्यादं मरणार हे माहीत असतं आणि ते वाचवायचंही असतं. तुम्हीच दुष्मन, तुम्हीच दुष्मनला सामील.'
"मी तुम्हांला पाहिलं आहे! तुम्ही के.सी. जाल आहांत! हो ना? दिग्दर्शक-निर्माते ?"
“छे! वो तो कबका मर चुका! अब यादें भी न रही होंगी." “तकदीर की नैया, बिजली-सिंदूर- बावरे नैन."

मी लेखकाचा हरामीपणा विसरत नाही. मला जखमेवरची खपली काढायची आहे. मला ‘जोहराजबी'ला भेटायचंय. तिला बोलतं करायचंय. मी पाहतो त्याचा वाढलेला श्वास. त्याची थरथर तो स्वतःवर ताबा ठेवण्याचा प्रयत्न करतोय. मला जास्त शंका येतेय.

"जाल साब."
“जाऊ द्या! उकरू नका. गुजर गया सबकुछ- आप ?"

मी स्वतःबद्दल सांगतो. कालच्या भेटीबद्दल सांगतो. कार्ड दाखवतो. शुक्लाजींबद्दल विचारतो. 'जालसाब' बोलत नाही. बुद्धिबळाचा नवा डाव मांडतो. मग म्हणतो,

"येतील शुक्लाजी! कुठं जातील? यहीं आना है. "

मी पाहतो आसपास. माऊथ ऑर्गनवाला तल्लीन आहे- स्वतःत. आणि तिकडे स्केचही चाललंच आहे. बाहेरचा वेग, धावपळ, गतिमानता इथे नाही. इथं जणू सगळं स्तब्ध आहे, थांबलंय, इथली वेगळी दुनिया आहे. भिंतीतल्या दोन गवाक्षांतून (त्यांचा आकार गोल आहे.) मऊ प्रकाश आत येतोय. हा प्रकाश दुसऱ्याच दुनियेचा आहे जणू. कारण तो इथं, इथल्या सर्वांवर पसरतोय आणि सगळ्याला बांधून ठेवतोय. काही 'चाहते' आलेत. गरीब दिसणारे. वाट पाहत थांबलेत. माझ्या लक्षात येतं की, 'चौथऱ्यावर' एक 'स्पॉट' लावून ठेवलाय कायम असा, पण तो प्रकाशमान नाही. नंतर समजतं की, 'बाँबेटाकी'तून एका चाहत्या स्पॉटबॉयनं हा स्पॉट आणून बसवला होता. ती येऊन उभी राहिली की हा आनंदानं बेभान व्हायचा. स्पॉट टाकायचा तिच्यावर. जल्लोष व्हायचा मग. नंतर तो मेला. तेव्हापासून स्पॉट पेटत नाही. 'दिया जलाकेऽ आप बुझाऽया'ची रेकॉर्ड मात्र लावलीय कुणी. मी आसपास पाहतो. जालसाब मात्र विचारतो,

“और आपने मुझे कैसे पहचाना?"

मी हसतो. उत्तर देत नाही. विचारतो 'तिच्या' बद्दल. त्यांच्याकडे उत्तर नसतं. सगळे मात्र वाट पाहताहेत. थांबलेत, जमलेत वाट पाहताहेत.

***

स्केच घेऊन चित्रकार आलाय जालसाहेबांजवळ. हळूहळू, कुजबुजत काही बोलतोय. बोलणं आनंदाचं नाहीय. काही तक्रार आहे बहुधा, त्या समोरच्या स्त्रीबद्दलची.

“फिर सादी बनाता?"
"अब क्या बनाना? आणि ठेवू कुठं ?"

काही शरमेचे मुद्दे आहेत. म्हणजे आता कोणी विचारत नाही. आता काम मिळत नाही, पण आर्थिक गरज तर असतेच. अभिमान बाजूला ठेवायचा तर जखमी करतात. जगणं दिवसेंदिवस मुश्किल होत जातं आहे. 'जालसाब'जवळ या सगळ्यांचं उत्तर नाही. तो ऐकतो, कुजबुजतो, प्यादी मांडता मांडता. मला 'गुजरा जमाना' आठवतोय. जालसाबनं मास्टर भगवानच्या आधीच ’उघड्या टपाच्या गाड्या’ मुंबईत आणल्या होत्या आणि मला आठवत की,’भागंभाग'ची योजना याचीच होती. चित्रकार सांगतोय खूप शरमेनं की, भारतभूषण परवा 'काम दिलवा दो' म्हणून सेटवर सांगायला आला होता. नवीन पोरं त्याच्याकडे लक्षही देत नव्हती. जालसाब विचलित न होता ऐकतोय, पटावर नजर ठेवून.

मी पाहतो की अचानक काही तरी, नाटकीय परिवर्तन झालंय. खूप कंटाळवाण्या पण अपरिहार्य दृश्यानंतर 'कॉमेडियन'ला दाखवावं तसं. ते दोघे येतात. खरं तर ठरवून 'एंट्री' घेतात. वाट पाहणाऱ्यांपैकी दोघे टाळ्या वाजवतात, हसतात. एक डाव्या पायानं लंगडा आहे, दुसरा उजव्या. दोघांचे कपडे सारखेच. म्हणजे शेरवानी आणि हैद्राबादी टोप्या. एकाचा डावा डोळा 'काणा' आहे, दुसऱ्याचा उजवा. दोघे एकत्रच चालत येतात-झुलत आणि हसणं दोघांचं ठरवून. एकाच्या डाव्या हातात ट्रे. दुसऱ्याच्या उजव्या. ते दोघे टेबलावर मद्याचे पेले ठेवताहेत भराभर, प्रशिक्षित पद्धतीने आणि थांबतात. ठरवून केलेल्या काही कृतींप्रमाणे एकमेकांना टाळ्या देतात आणि नाटकीपणे एक म्हणतो,

"खुदाबक्षऽ."
“और मैं देवदत्तऽ!"

मग सुरू होते त्यांची काही क्षुल्लक प्रहसनात्मक शेरेबाजी, चुटकुली आणि 'आयटम्स.' मी पाहतोय. मला उगाचंच काही आठवतंय. मी डोकं खाजवतो. त्यांतला एका खराच लंगडा आहे का याची मला शंका येते.

"ये दोनो, जालसाब.
"हां!"
"मैने कहा- "
“पुरानी बात है! क्यूं साद दिलाते हो?"
"हा खरंच लंगडा आहे ?"
“असे प्रश्न इथे विचारायचे नसतात."
"हे दोघे वेटर ?"
“आता काय काय विचारणार तुम्ही ?"

त्यांचा कां विरोध आहे प्रश्न विचारायला ते मला समजतं अचानक. एक त्यांतला नसरत हुसैन आहे. मी त्याचे, त्या वेळचे सिनेमे पाहिलेत. हाही वारला असं मला वाटत होतं. पण हा इथं आहे, बहुधा पगारी. मला करुण वाटतं. मी 'जालसाब'कडे पाहतो. त्यांचं लक्ष माझ्याकडे आहे. मी ओळखलंय हे ते ओळखतात.

"पेहचाना ?"
"हो!"
“शैतान हो तुम. "
“शुक्रिया!"
“हा तेव्हा शेक्सपीयरची नाटकं करायचा, पार्सी रंगभूमीवर! कदाचित आठवत असेल."
"मी वाचलंय! पण पाहिलं नाही. ब्रिटिश कंपनी आली तेव्हा."
"बरोबर. यानं मग उर्दूत पण बसवलं होतं हॅम्लेट!"
“आता ?"
"आता इथं आहे! 'भागंभाग' मध्ये दोघेही होते."
"मास्टर भगवानचा ?"
“त्या आधीचा! द रियल भागंभाग!"
“पण पाहिला नाही."
“कसा पाहाल? रिलीजच झाला नाही. मैं तो डूब गया ना."

त्यात या दोघांची अदाकारी असणार होती. सिनेमा बनला नाही. पण डोक्यावरलं भूत उतरलं नाही. आता इतक्या वर्षांनंतर जणू, मधला काळ अस्तित्वातच नाही. अजूनही ते दोघे एकत्र, ती अदाकारी करताहेत इथं. हसवताहेत आणि गुमनामीच्या अंधारात निघून जाताहेत. खूप टक लावून पाहिलं तर अस्वस्थ होतायत, भेदरतायत. त्यांना ओळखायचं नसतं. त्यांना प्रकाशात आणायचं नसतं. त्यांना 'जलील(१)' करायचं नसतं. हसायचं असतं आणि विसरायचं असतं."

“दोघेही खरं तर देवदत्तच ना ? खुदाबक्ष म्हणजे-"
"ही त्यांची सिनेमातली नावं होती. "
“ही मस्करी किती वेळ चालते?"
“ती येईपर्यंत!"
“कम्मो ?”
“बरोबर! तिचं खाजगीतलं नाव कम्मो ! ती आतापर्यंत यायला पाहिजे होती. "

मी पाहतो; त्या दोघांना. ते आता थकले आहेत. 'लॉरेल हार्डी'सारखं काही तरी त्यांचं चाललं आहे. त्यांचं 'ओल्ड स्कूल' आहे. संदर्भ जुने आहेत. 'गोप'चं ते नावं घेतात. 'राधाकृष्णा'चं नाव घेतात. ही नावं आता कोणाला माहीत नाहीत. पण जमलेले जुनी दर्दी आहेत. पुराने पापी. ते हसतात, दाद देतात, पण 'कम्मो'ची वाट पाहतात. अचानक माझ्या आठवणी तीव्र होतात. मला नसरत हुसैन आठवतो, त्याची अदाकारी आठवते. यानं 'हॅम्लेट' केलं होतं उर्दूतलं. मग याला संवाद पाठ असतील. मी न राहवून म्हणतो,

“मला त्यांना भेटायचंय- हॅम्लेटला.'

जालसाब राजाला शह देतो. विचारात पडतो. म्हणतो,

"मुनासिब नहीं होगा! दुखेल, तळमळेल तो! जुन्या आठवणी त्याला आवडत नाहीत."
"एकबार. "
“मी विचारतो त्याला! तो मानी कलावंत आहे. थांबा तुम्ही!"

मी तर थांबलोच आहे. शुक्लाजींची मला वाट पाहायची आहे. 'जोहराजबी' (कम्मो) ची मला वाट पाहायची आहे. तिची भेट घ्यायची आहे. आणि आता हा 'हॅम्लेट' याच्या भेटीगाठीसुद्धा मी थांबलोच आहे. गवाक्षातले दोन रंगाचे प्रकाश-किरण आता बदललेत. कॅफेतलं जुनं सामान प्रकाशमान झालंय. त्या दोघांची मस्करी संपत आलीय. पण 'कम्मो' अजून येत नाही, वरचा दरवाजा बंदच आहे. आणखी काही 'दर्दी'-कदरदान आलेत. ते सभ्यपणे येऊन बसलेत. मी पाहतो त्यांना आणि माऊथ ऑर्गनवाल्या त्या संगीतकारालासुद्धा. चित्रकार स्तब्ध बसलाय. पण तो 'खुदाबक्ष, देवदत्त'च्या कॉमेडीच्या पलीकडे काही तरी पाहतोय वाटतं.

मला त्याची ओळख पटत नाही, पण संगीतकाराची थोडी ओळख पटू शकेल. थोडं ओळखीचं वाटतंय, त्याचं बघणं, त्याचं वाजवणं. त्याची खिन्न नजर. पोर्ट्रेटवाली स्त्री स्तब्ध बसलीय. जणू तिचं अजूनही चित्र काढलं जातंय. तिच्या नजरेतसुद्धा केव्हाची थांबून राहिलेली वेदना आहे. खुदाबक्ष, देवदत्त लंगडताहेत, गिरक्या घेतायत आणि त्यांचं काही 'डायलॉग' म्हणताहेत. पण मधेच, एक क्षणभर मला त्यात हॅम्लेटचं दर्शन होतं- क्षणभरच. ताठ उभं राहणं, खर्जातलं उच्चारलं जाणारं एखादं वाक्य. पण इतकंच. जालसाब पटावर सोंगट्या मांडतो पुन्हा आणि पुन्हा पुन्हा. मग माझी चित्रकाराशी ओळख करून देतो, माझ्याकडे न पाहता.

"पुराने माहीर है- सब जानते है."

चित्रकार माझ्याकडे निरखून पाहतो. मला त्याची- त्याची मला, ओळख लागत नाही. तो कपाळाला हात लावून 'आदाब' करतो. मग 'स्केच' दाखवतो. मी खिशात हात घालू लागतो. पण तो हात पकडून जखमी हसून म्हणतो,

"नहीं- पैसे नहीं!"

देवदत्त आणि खुदाबक्ष गेले आहेत. पण अजून 'वरचं दार उघडलेलं नाही. अजून 'कम्मो' आली नाहीये. नजरा वर आहेत, सर्वांच्या. दूर माऊथ ऑर्गनची खिन्न धून. स्तब्ध बसलेली स्त्री. पटावरच्या सोंगट्या. गवाक्षातला बदलता प्रकाशझोत आणि काही तरी न सांगता येईल असं पसरलेलं अस्फुट दुःख, या सर्वांतलं. मी पाहतो हे सर्व आणि शुक्लाजींची वाट पाहतो.

"लो, आ गया -"
"कोण ? शुक्लाजी ?"
"नहीं-"

मी पाहतो. तो व्यवस्थापक असणार. पांढऱ्या दाढीचा, उदास, अंतर्मुख डोळ्यांचा. त्यानं तबकडी लावलीय गाण्याची. मग तो डोळे मिटून बसून आहे. मी गाणं ऐकतो आणि थरारून जातो. शब्द ओळखीचे आहेत. आवाज ओळखीचा नाही.

***

'जल गया कारवाँ... लुट गये, हम यहाँ -' शब्द तर पोहोचताहेत, पण हा आवाज, हा आवाज. मी थरारून 'जालसाब'कडे पाहतो. त्याला माझी तडफड जाणवते.

"ओळखलंत?"
"नाही!"
“हे कम्मोनं स्वतः गायलेलं गाणं आहे! एकमेव रेकॉर्ड राहिलीय ती!... बाद में इसे तलतने भी गाया. कुछ बदलकर!... शब्द पण बदलले त्यांनी!... हे गाणं मी माझ्या नव्या सिनेमात घेणार होतो!... खैर!... चला गया सब !... जल गया कारवाँऽ"

मी ऐकतो, जालसाबला इतकं बोलताना प्रथमच. पण ते गाणं सुरू झालं असताना त्याचं मेणासारखं वितळणंही मी प्रथमच पाहतो. जालसाब तरल झाला आहे. विचलित झाला आहे. कठोर एकाकीपणा त्याचा विरविरीत होतोय.

"हे जीवघेणं गाणं आहे!... हो ना?"
"हो!"
“हे ऐकलं की एका मिनिटानं आयुष्य कमी होतं आणि अर्ध्या मिनिटानं वाढतं!”

मी सहानुभूतीनं हसतो.

- oOo -

पुस्तक: ऐसा दुस्तर संसाऽर
लेखक: भारत सासणे
प्रकाशक: मॅजेस्टिक पब्लिशिंग हाऊस
आवृत्ती पहिली (२०११)
पृ. ३-९.


हे वाचले का?

मंगळवार, २८ जून, २०२२

सत्तांतर

जानेवारी आला. हिवाळा ऐन कडाक्यात चालू झाला. जमीन दगडासारखी कडक झाली व शेतात, बागेत काहीच करता येण्यासारखं नव्हतं. तेव्हा मग मोठ्या कोठारात डुकरांनी बैठका घ्यायला सुरुवात केली. पुढच्या मोसमांत काय काय करायचं याच्या योजना आखल्या जाऊ लागल्या. डुकरांचं बौद्धिक वर्चस्व केव्हाचं मान्य झाल्यामुळे चर्चेची सर्व सूत्रं त्यांच्याच हाती असत. निर्णय त्यांनीच घ्यायचे असत. स्नोबॉल आणि नेपोलियन यांच्यात झगडा नसता तर ही व्यवस्था अशीच चालू रहायला हरकत नव्हती. पण त्याचं कुठल्याही मुद्यावर एकमत होत नसे. स्नोबॉल आपल्या ज्वलंत भाषणांनी सभा जिंकत असे पण मतदानाची वेळ आली की नेपोलियन ती कावेबाजपणे आपल्याकडे वळवण्यात बरेचवेळा यशस्वी होत असे. त्याला या कामी खरी मदत होत होती ती मेंढ्यांची.

चार पाय चांगले, दोन पाय वाईट,' हे घोषवाक्य त्यांनी चांगलंच आत्मसात केलं होतं. आणि (नेपोलियनच्या खुणेबरहुकूम) स्नोबॉलच्या भाषणात नेमक्यावेळी त्या घोषणा देऊन बैठकीत अडथळे आणत असत. स्नोबॉलला 'शेतकरी आणि पशुपालन' या मासिकाचे जुने अंक चाळायला मिळाले. त्यांच्या आधारे सुधारणेच्या छान छान योजना त्यानं तयार केल्या होत्या. प्राण्यांनी वेगवेगळ्या वेळेला शेतात, कुरणात जाऊन तिथंच सोनखत टाकावं म्हणजे बरेच श्रम वाचतील अशी एक योजना होती. गवताची साठवणी कापणी, मळणीची आधुनिक तंत्र, वेगवेगळ्या खतांचा उपयोग इत्यादी विषयांवर तांत्रिक शब्द वापरुन तो योजना मांडत असे. नेपोलियन मात्र स्वतः कसल्याही योजना न मांडता केवळ स्नोबॉलला विरोध एवढंच तंत्र अवलंबून होता. आणि त्याच्यावर मात करण्याची संधी शोधत होता. पवनचक्की प्रकरणावरुन त्या दोघांच्यात झालेली हमरातुमरी तर आजवर झालेल्या झगड्यात कळसाची होती.

अ‍ॅनिमल फार्म

शिवाराच्या एका बाजूला एक टेकाड होतं. ही त्या भागातली सगळ्यात उंच जागा होती. स्नोबॉलनं जागेची पहाणी केली आणि पवनचक्की उभारायला आदर्श जागा आहे असा निर्वाळा दिला. पवनचक्की उभारली की त्यापासून वीज निर्माण करता येईल. त्या विजेवर लाकूड कपाई, कडबा कटाई, यांत्रिक दूधपिळणी वगैरे कितीतरी कामं आपल्याला सुलभपणे करता येतील. गोठ्यांमधे दिवे येतील आणि त्यामुळे हिवाळ्यात ऊब मिळेल. असं छान गुलाबी स्वप्न सर्वांच्या मनात रंगवलं. यंत्र काम करू लागल्यावर फावल्या वेळात निवांतपणे रवंथ करता येईल. वाचन आणि सुसंवादाने मनं उल्हसित रहातील. त्याप्रमाणे लगेच आखणी सुरु झाली. तांत्रिक माहितीसाठी जोन्सच्या ग्रंथालयातली पुस्तक उपयोगी पडली. अंडी उबवण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या खोलीचा उपयोग स्नोबॉल पवनचक्की प्रकल्पाची मुख्य कचेरी म्हणून करु लागला. तिथली जमीन छान गुळगुळीत लाकडाची होती. आपल्या खुराच्या फटीत खडूचा तुकडा धरुन स्नोबॉल रेघोट्या मारु लागला. एकदा या कोनातून तर कधी त्या कोनातून निरखून पहात पवनचक्कीचं चित्र तयार करू लागला त्या चित्रात वेगवेगळी दातचक्रं, दांडे, पट्ट्या भरल्या जाऊ लागल्या. सगळे प्राणी दिवसातून एकदा तरी तो आराखडा पहायला येऊन जात व कौतुकानं पहात. पण त्यांना कळत काहीच नसे. सगळ्यात फटकून राहिला होता नेपोलियन. बरेच दिवस फिरकलासुद्धा नव्हता. त्यानं पवनचक्की विरुद्ध आपलं मत सुरुवातीपासूनच जाहिर केलेलं होतं. अचानक एक दिवस तो खोलीत आला. त्या आराखड्याकडे नाक वाकडं करून तिरक्या नजरेनं, तुच्छतेनं त्यानं पाहिलं. उगाच ते चित्र हुंगल्यासारखं केलं. मग त्या चित्रावर उभे राहून लघवी केली आणि तडक निघून गेला.

शिवारातल्या सगळ्या प्राणीसमुदायामधे पवनचक्की प्रकरणावरुन सरळसरळ दोन तट पडले होते. स्नोबॉल पवनचक्कीची आवश्यकता पोटतिडकीनं पटवून देत होता. ती तयार झाल्यावर सगळ्यांचे श्रम खूप वाचतील. आठवड्यातून फक्त तीनच दिवस काम करुन भागेल, ही गोष्ट तो पटवून देत असे. आता पवनचक्की उभारणं हे अतिशय कठीण काम आहे हे त्याला मान्य होतं. दगडाच्या खाणी खोदून त्यातल्या दगडांच्या भिंती बांधाव्या लागणार होत्या. मुख्य चक्रासाठी पाती तयार करावी लागणार होती. खूपशा तारा लागणार होत्या. जनित्र आणावी लागणार होती. (ती कशी आणि कुठून पैदा करायची हे तो सांगू शकत नव्हता) परन्तु सगळं सुरळीत झाल्यास एका वर्षात पवनचक्की पूर्ण होईल असा त्याला विश्वास होता. याउलट नोपोलियननं एकच धोशा लावला होता. आज गरज आहे ती अधिक धान्य पिकवण्याची. पवनचक्कीसारख्या कामावर वेळ घालवला तर भुके मरायची पाळी येईल, वगैरे. दोन्ही गटांनी आपल्या घोषणा तयार केल्या होत्या. स्नोबॉलला मत म्हणजे तीन दिन काम फक्त, नेपोलियनला मत म्हणजे धान्याचं पोतं.

दोन्ही गटात नसलेला एकमेव प्राणी म्हणजे बेंजामिन गधा, त्याचं नेहमीप्रमाणे तिरकं मत होतं. धान्योत्पादनात वाढ होईल किंवा पवनचक्कीमुळं श्रम वाचतील, या दोन्ही गोष्टीवर त्याचा विश्वास नव्हता. पवनचक्की करा नाहीतर करु नका. जीवन हे असंच नेहमीसारखं रखडत चालणार.

पवनचक्कीइतकंच आणखी एका प्रश्नावरुन दोघांत वितुष्ट होतं. शिवाराचं संरक्षण गोठा युद्ध हरल्यानंतर शिवार परत मिळवायचा जास्त जोमाचा प्रयत्न जोन्स करील ही शक्यता होती. तसा प्रयत्न होण्याची शक्यता दिवसेंदिवस वाढत चालली होती. कारण गोठा युद्धाची बातमी देशभरच्या शिवारातून पसरली होती. तिथल्या प्राण्यांमध्ये चैतन्याची नवी लाट उसळली होती. नेपोलियनचं म्हणणं होतं की सर्व प्राण्यांनी हत्यारबंद असायला हवं. बंदुकीचं शिक्षण प्रत्येकानं घेतलं पाहिजे, या उलट स्नोबॉलच्या म्हणण्याप्रमाणे कबुतरांची पथकं आपला संदेश घेऊन इतर शिवारांमधे वारंवार पाठवली पाहिजेत. बाहेरच्या प्राण्यांमधे बंडाचे विचार फैलावले पाहिजेत. एकाच्या मते जर आपण स्वतःच संरक्षण करु शकणार नसलो तर आपली हार अटळ आहे, तर दुसरा म्हणत होता बाहेर सगळीकडेच असं बंड झालं तर स्वसंरक्षणाची वेळच येणार नाही. इतर प्राण्यांची मात्र या द्वंद्वामुळे पंचाईत झाली. ज्या क्षणाला जो बोलत असेल त्याचं बरोबर वाटायचं.

बऱ्याच परिश्रमानंतर स्नोबॉलच्या पवनचक्कीच्या योजना आणि आराखडे पूर्ण झाले. खरा पेच आता यापुढेच होता. पुढच्या रविवारी सभा बोलावण्यात आली. पवनचक्कीच काम सुरु करायचं की नाही याबद्दल सार्वमत घ्यायचं होतं. प्रथम स्नोबॉल बोलायला उभा राहिला. मेंढ्यांनी अधूनमधून बेंबटून अडथळा आणायचा प्रयत्न करून सुद्धा आपल्या पवनचक्कीच्या योजनेची पुरेशी भलामण तो करू शकला. नेपोलियननं त्याला अत्यंत शांतपणे तीनचार वाक्यांत उत्तर दिलं, 'ही पवनचक्कीची योजना अत्यंत मूर्खपणाची आहे, आपला वेळ आणि श्रम निष्कारण वाया जाणार आहेत. सबब कोणीही त्या बाजूने मतदान करु नये.' त्यावर स्नोबॉल पुन्हा ताडकन् उभा राहिला. त्याबरोबर मेंढ्यांनी आपल्या घोषणा बेंबटायला सुरुवात केली. स्नोबॉलनं त्यांना चमकावलं आणि आपल्या योजनेची महती चमकदार भाषेत सांगू लागला. त्याच्या स्वप्नाची झेप केवळ वीजनिर्मिती, गवत कटाई यावर न थांबता नांगरणी, कापणी, गार गरम पाणी इथपर्यंत पोचली होती. जणू काही या पवनचक्कीमुळं औद्योगिक क्रांतीच घडून येणार आहे अशा पद्धतीने त्याने चित्र रंगविलं. त्याचं अत्यंत प्रभावी भाषण संपलं तेव्हा मतदान त्याच्याच बाजूने होणार असं स्पष्टपणे दिसू लागलं. त्याच क्षणाला नेपोलियन उभा राहिला. नेहमीप्रमाणे स्नोबॉलकडे पाहिलं आणि भयानक कर्कश आवाजात आरोळी ठोकली. आजवर असला आवाज कुणी कधी ऐकला नव्हता.

त्या आरोळीबरोबर कोठाराच्या बाहेरच्या बाजूला गजबज ऐकू आली आणि गळ्यात पितळेचे बिल्ले अडकवलेले, नऊ प्रचंड कुत्रे झेपा टाकत कोठारात घुसले. आले ते सरळ स्नोबॉलकडे झेपावले. स्नोबॉल क्षणार्धात आपल्या जागेवरून उडी मारून जीव घेऊन पळाला नसता तर त्या कुत्र्यांनी त्यांच्या वखवखलेल्या जबड्यांनी केव्हांच त्याचा फडशा पाडला असता. स्नोबॉल पुढे आणि त्याच्या मागावर कुत्रे अशी शर्यंत सुरु झाली. मधेच एकदा तो घसरला आणि एका जबड्यात तो सापडणार असं वाटत असतानाच स्नोबॉल पटकन उठला आणि जीवाच्या आकांतानं पुन्हा धूम सुटला. एका क्षणाला त्याची शेपटी एका कुत्र्याच्या तोंडात सापडलीही होती पण एका हिसड्याबरोबर ती सुटली. तेवढ्यात बाजूच्या कुंपणात बारीक फट दिसली त्यातून तो आत शिरला. पलीकडे गेला आणि नाहीसा झाला. जे काही घडलं त्यानं अवाक होऊन सगळे प्राणी कोठाराच्या दारात गर्दीनं जमले. तो जीवघेणा पाठलाग पाहून भितीनं चळचळा कापू लागले.

स्नोबॉल निसटल्याचं त्यांनी पाहिलं आणि भेदरलेल्या अवस्थेत पुन्हा कोठारात परतले. तेवढ्यात ते कुत्रे झेपा घेत पुन्हा परतले. सगळ्यांना प्रश्न पडला होता की हे कुत्रे आले कुठून ? पण ते कोडं सुटायला वेळ लागला नाही. जेसी आणि ब्लूबेल कुत्र्यांपासून झालेली जी नऊ पिल्लं तबेल्याच्या माळ्यावर नेऊन ठेवली होती तीच ही होती. नेपोलियनने त्याचं एकांतात संगोपन केलं होतं. शिकवून तयार केलं होतं. ते कुत्रे आता नेपोलियनचे आज्ञाधारक रक्षक बनले होते. एक गोष्ट सर्वांच्याच प्रकर्षानं लक्षात आली की जोन्सचे कुत्रे त्याच्याकडे पाहून ज्याप्रकारे शेपटी हलवत अगदी बरोबर तसेच हे नऊ कुत्रे नेपोलियनकडे पाहून शेपटी हलवत होते.

नेपोलियन वजनदार पावलं टाकत फळ्यांच्या घडवंचीवर चढला. कुत्रे मागोमाग होतेच. याच घडवंचीवर बसून बुढ्या मेजरनं पहिलं भाषण दिलं होतं. नेपोलियननं जाहिर केलं की रविवारच्या विशेष बैठकी बंद. कारण त्या विनाकारण वेळेचा अपव्यय करणाऱ्या आणि म्हणून अनावश्यक होत्या. यापुढं शिवाराबाबतचे कुठलेही प्रश्न, डुकरांची एक समिती सोडवील. त्या समितीचं अध्यक्षपद अर्थातच नेपोलियनकडे रहाणार होतं. या समितीच्या बैठका खाजगीत होतील आणि त्यात होणारे निर्णय फक्त इतरांना कळवले जातील. सर्व प्राणी रविवारी एकत्र जमतील, झेंडावंदन करतील, क्रांतीगीत गायलं जाईल. त्यानंतर आठवड्यातील कामाची वाटणी जाहिर होईल आणि मुख्य म्हणजे त्यावर कुठलीही चर्चा होणार नाही.

स्नोबॉलच्या हकालपट्टीमुळे आधीच धक्का बसलेले सर्व प्राणी या नव्या हुकुमांमुळे आणखीच बुचकळ्यात पडले. त्यावर प्रतिवाद करायला त्यांना काही मुद्दे सुचले असते तर त्यांनी विरोध दर्शविलाही असता. बॉक्सरसुद्धा गोंधळला होता. त्यानं आपले कान मागे ताणले, कपाळावर आलेली आयाळीची झुलपं हलवून आपल्या विचारांना काही चालना मिळते का ते पाहिलं. पण शेवटी काहीच सुचेना तेव्हा तो स्तब्ध झाला. पण तात्त्विक विरोध करायचा प्रयत्न केला डुकरांच्याच चार तरुण तुर्कांनी. चौघेही एकसाथ उभे राहून कर्कश आवाजात बोलू लागले. पण तेवढ्यात नेपोलियनच्या अवतीभोवती बसलेल्या कुत्र्यांनी गुरगुरायला सुरवात केली त्याबरोबर ती चार तरुण डुकरं पसार झाली. ते संपतंय तोच मेंढ्यांनी 'चारपाय चांगले, दोन पाय वाईट' ही आवडती घोषणा मोठमोठ्यांदा घ्यायला सुरवात केली त्याबरोबर चर्चेची उरली सुरली संधीही संपुष्टात आली.

त्यानंतर स्क्विलरला सगळ्या शिवारात नवीन व्यवस्थेबद्दल माहिती द्यायला प्रवक्ता म्हणून पाठवण्यात आलं.

'कॉमरेडस्, नेपोलियननं नेतृत्वाची धुरा आपल्या खांद्यावर घेण्यामधे जो स्वार्थत्याग दाखवला आहे त्याच कौतुक आपल्यापैकी सर्व प्राण्यांना असेल अशी माझी खात्री आहे. कॉमरेडस्, नेतेपद घेणं म्हणजे काही मजा नसून अत्यंत जोखमीची आणि कठीण अशी ती जबाबदारी आहे. सर्व प्राणी समान आहेत असं कॉमरेड नेपोलियन यांना ज्या तीव्रतेनं वाटतं तितकं इतर कुणालाही वाटत नाही. तुम्ही स्वतः आपापले निर्णय घ्यावेत असं नेपोलियनला फारफार वाटतं. पण प्रश्न असा पडतो की समजा तुम्ही स्वतंत्रपणे घेतलेले निर्णय चुकीचे ठर तर ? तर आपलं काय होईल ? समजा तुम्ही स्नोबॉलच्या पवनचक्कीच्या बेगडी योजनेला पाठिंबा दिला असतात तर ? आता स्नोबॉल हा गुन्हेगार होता हे कळून चुकलेलं आहे तेव्हा...

त्यानं गोठेयुद्धाच्यावेळी खूप शौर्य दाखवलं होत.' कुणीतरी मधेच बडबडले.

'शौर्य एवढी एकच गोष्ट पुरेशी नाहीये. स्क्विलरनं पुढे चालू ठेवलं.' निष्ठा आणि आज्ञाधारकपणा याचं मोल अधिक आहे. खात्री आहे की एक दिवस आपल्यालाही लक्षात येईल की गोठे युद्धातलं स्नोबॉलचं कर्तृत्व खूप फुगवून सांगण्यात आलं आहे. शिस्त, कॉमरेडस् शिस्त हाच आपला आजपासून परवलीचा शब्द आहे. शिस्त, अत्यंत कठोर शिस्त लक्षात ठेवा त्यामधे जराही गफलत झाली तर शत्रू आपल्या उरावर बसलाच म्हणून समजा. आणि माझी खात्री आहे की आपल्यापैकी कुणालाही जोन्स निश्चितच परत यायला नको आहे

पुन्हा एकदा बिनतोड मुद्दा होता. कुठल्याही परिस्थितीत जोन्स यायला नको होता. रविवारची चर्चासत्रं जर जोन्स परत यायला कारणीभूत होणार असतील तर चर्चा थांबवल्याच पाहिजेत. बॉक्सरला विचार करायला एव्हांना भरपूर अवसर मिळाला होता. त्यानं आपली प्रतिक्रिया थोडक्यात सांगून टाकली. 'कॉमरेड' नेपोलियन जर काही म्हणत असेल तर ते बरोबरच असलं पाहिजे. त्याक्षणापासून त्यानं आपलं ब्रीदवाक्य ठरवून टाकलं. 'नेपोलियन हा नेहमीच बरोबर असेल.' आणि हळूच स्वतःपुरतं हेही ठरवून टाकलं की मी याहून अधिक परिश्रम करीन.

काही दिवसातच हवामान बदललं आणि नव्या वर्षाची नांगरणी सुरु झाली. स्नोबॉलनं ज्या तबेल्यात पवनचक्कीचे आराखडे, योजना तयार केल्या होत्या ती खोली बंद करण्यात आली. आणि साहजिकच आतले आराखडे पुसून टाकले असावेत असा समज झाला. दर रविवारी सकाळी दहा वाजता सगळेजण पुढच्या आठवड्याच्या कामाची वाटणी ऐकायला कोठारात जमत. जमायच्या आधी झेंडावंदन होत असे आणि आणखी एका गोष्टीला अभिवादन करुन आत जावं लागत असे. झेंड्याच्या बाजूला बुढ्या मेजराची खोपडी साफसूफ करून एका उभ्या पुरलेल्या बंदुकीच्या टोकावर सन्मानपूर्वक ठेवलेली होती. आत शिरल्यावर एकत्र बसण्याची व्यवस्थाही पूर्वीपेक्षा बदलली होती. नेपोलियन आणि एक मिनिमस नावाचं नवखं डुक्कर, मंचाच्या पुढच्या भागात बसलेले असत. हा मिनीमस गाणी आणि कविता रचण्यात तरबेज होता. त्यांच्याकडे तोंड करून बाकीच्या प्राण्यांनी निमूट बसायचं असे. मग नेपोलियन आपल्या घोगऱ्या आवाजात खाकी लष्करी पद्धतीनं पुढच्या आठवड्यातील कामाची विभागणी जाहिर करत असे. त्यानंतर क्रांती गीताचं एकच आवर्तन होऊन सभा संपत असे.

स्नोबॉलची हकालपट्टी झाल्यानंतरच्या तिसऱ्या रविवारी जेव्हा आपण पवनचक्की बांधणार आहोत अशी नेपोलियननं घोषणा केली तेव्हा सगळे प्राणी चक्रावलेच. आपलं मत का बदललं याबद्दल कसलंही विवेचन न करता त्यानं एक ताकीदच दिली. पवनचक्की म्हणजे जादा काम. त्यासाठी कदाचित तुमचा शिधाही कमी करावा लागेल. सगळी योजना, आराखडे तयार आहेत. एक डुक्कर कमिटी त्यावर गेली तीन आठवडे काम करत होती. पवनचक्कीची ही सुधारीत योजना पूर्ण व्हायला साधारण दोन वर्षे लागतील.

त्या दिवशी संध्याकाळी स्क्विलरनं खाजगीत वार्ता पसरवली, की नेपोलियन खरं म्हणजे पवनचक्कीच्या विरुद्ध नव्हताच. खरं सांगायचं तर पवनचक्कीची मूळ कल्पना त्याचीच होती. स्नोबॉलनं तयार केलेले आराखडे नेपोलियनच्याच कागदपत्रावरुन चोरलेले होते. पवनचक्की हे नेपोलियनचच बाळ आहे. 'मग त्यानं एवढा प्रखर विरोध का केला ?' कुणीतरी मधेच पचकलं. स्क्विलर या वाक्या जरा वरमला पण पुढे म्हणाला, 'होय, ती कॉमरेड नेपोलियनची चलाखी होती. ' कारण स्नोबॉलसारख्या दगाबाज आणि हलकट प्राण्याला हाकलणं आवश्यक होतं म्हणून विरोधाचं नाटक नेपोलियननं केलं होतं. आता स्नोबॉलचा काटा निघाला आहे तेव्हा पवनचक्कीचं काम सुरळीत होईल. हा सगळा डावपेचाचा भाग होता. कॉमरेडस्, हे सगळे डावपेच असतात. लक्षात ठेवा डावपेच. हे म्हणत म्हणत स्क्विलर आपली शेपटी उडवत खिदळू लागला. आता बाकीच्या श्रोते प्राण्यांना या डावपेच शब्दाचा अर्थ काही नीट कळला नाही पण त्याच्या बाजूला असलेले तीन कुत्रे असे काही गुरगुरले की स्क्विलरनं दिलेलं स्पष्टिकरण बिनातक्रार मान्य झालं.

- oOo -

पुस्तक: अ‍ॅनिमल फार्म
लेखक: जॉर्ज ऑरवेल
अनुवाद: श्रीकांत लागू
प्रकाशक: साहित्य अकादमी
आवृत्ती पहिली, दुसरे पुनर्मुद्रण (२००६)
पृ.२७-३३.


हे वाचले का?