दृश्य माध्यमांमध्ये चलच्चित्रांचे अर्थात Animationचे माध्यम हे प्रामुख्याने लहान मुलांच्या करमणुकीसाठी आहे असा एक व्यापक गैरसमज आहे. सतत करमणूकप्रधान, ’विचार करायला लावू नका ब्वा’ म्हणत उथळ करमणुकीच्या शोधात असणार्‍यांना तेवढी एकच बाजू दिसते यात आश्चर्य नाही. 'परदेशी चित्रपट म्हणजे केवळ हॉलिवूड, आणि हॉलिवूड म्हणजे कृतक-हिरोंचे अशक्य, अतर्क्य कारनामे दाखवणारे किंवा भीती वा लैंगिकता विकून चार-चव्वल कमवू पाहणारे चित्रपट' हा समज जितका संकुचित, तितकाच हाही.
या माध्यमातही अनेक उत्तम आशयघन चित्रपट आणि लघुपट निर्माण केले जात आहेत. अनेक सकस, आशयघन आणि गंभीर विषयांवरील चित्रपटही यात समाविष्ट आहेत. ’ग्रेव्ह ऑफ द फायरफ्लाईज’सारख्या विषण्ण करणार्‍या चित्रपटापासून ’रॅटटुई’ सारखी पंचतंत्राच्या कुळीतील मॉडर्न कथा सांगणारे चित्रपट याच माध्यमात तयार झाले आहेत.
जन्मदात्री आई आणि मूल यांच्यातील नात्याबद्दल कवींपासून लेखकांपर्यंत आणि अतिभावनिक मराठी चित्रपट तसंच मालिकांपासून व्यक्तिस्वातंत्र्यवादी अमेरिकेतील ’सिंगल मदर’ या वास्तवाभोवती फिरणार्‍या चित्रपट आणि मालिकांपर्यंत... इतकं लिहिलं, बोललं आणि साकारलं जात आहे की त्या भाऊगर्दीमध्ये त्या नात्याचे सकस चित्र शोधणे कोळशाच्या खाणीत हिरा शोधण्यासारखे होऊन बसले आहे. मराठी भावकवितेच्या तेजीच्या काळात तर ’आई या विषयावर भावनेने थबथबलेली एखादी कविता समाविष्ट नसेल तर प्रकाशक काव्यसंग्रह छापायला नकार देत असे’ आम्ही गंमतीने म्हणत असू.
चलच्चित्रांच्या माध्यमातही- निदान लघुपटांच्या, मला असे काही चित्रपट सापडले. पण त्यात काही उल्लेखनीय आहेत. यापैकी ’बाओ’ या ऑस्करविजेत्या लघुपटाची ओळख माय लिटल् डम्पलिंग या आधी लिहिलेल्या पोस्टमध्ये करुन दिली आहे.
’पायपर’ची कथा आहे त्याच नावाच्या (आपल्याकडील टिटवीच्या जातीच्या) पक्ष्याची, एका मायलेकांची. हा पक्षी पाणथळ जागी वस्ती करणारा. पाण्यातील आणि लगतच्या गवतामधील किडे-मकोडे नि लहान जीव हे त्याचे अन्न. हे पायपर समुद्रकिनारी वस्ती असणारे आहेत. समुद्राच्या लाटा किनार्‍यावर येऊन आदळतात नि ओसरुन परत माघार घेतात. त्या माघार घेत असताना किनार्‍यावरुन पायपर पक्ष्यांची झुंड लगबगीने धावत सुटते आणि त्या लाटांच्या मार्‍याने किनार्‍यावर आणून टाकलेली कालवे, छोटे जीव गट्ट करते.
दुसरी लाट येताना दिसली की पाठ फिरवून किनार्‍याकडे धूम ठोकते. ती लाट ओसरु लागली की पुन्हा समुद्राकडे धाव घेते. अन्नापाठी होणारी तिची ही पळापळ, तिची आवर्तने हेच त्यांचे आयुष्य; खळ्याच्या खांबाला बांधलेल्या एखाद्या बैलाच्या गतीसारखे एका कक्षेत फिरणारे, पुनरावृत्त होत राहणारे.
माणसाच्या पोराच्या आयुष्यात एक वेळ अशी येते की आईबापांनी दिलेले आयते अन्न गिळण्याची सवय सोडून पोराला स्वत:च्या हाताने खाण्याची सुरुवात करावी लागते. 'एक घास चिऊचा, एक घास काऊचा' करत पोराच्या नाकदुर्‍या काढत त्याला भरवणार्‍या आईलाही ’मेल्या दोन हात दिले आहेत ते वापर नि गिळ स्वत:’ असे एकदाचे म्हणावे लागते.
पण ते पोर तरीही अन्न कमावण्यासाठी आणि शिजवण्यासाठी आईबापांवर अवलंबून राहते. ’मला बाहेरच्या खोलीतच वाढून दे, कार्टून बघता बघता जेवेन’ म्हणत आणखी काही वर्षे काढते नि मगच स्वत:चे अन्न स्वत: कमावून खाण्यास सुरुवात करते.
प्राण्या-पक्ष्यांच्या पिलांना इतके आयतोबा होऊ देणे आईबापांना परवडत नाही. चालतं-फिरतं-उडतं झालं की आईबाप त्याला अन्न कमावण्याच्या तंत्राची शिकवणी चालू करतात नि लवकरात लवकर त्याने स्वतंत्र व्हावे याची खटपट करतात. पायपर मधली आईदेखील आता ही वेळ आली आहे हे पिलाला समजावू पाहते आहे. समुद्राच्या लाटेबरोबर येणार अन्न, ती लाट चुकवून, खाण्याचे तंत्र शिकवू पाहते आहे.
पहिल्याच लाटेच्या तडाख्याने घाबरगुंडी होऊन घरट्याकडे पिलोबा धूम ठोकतात. टरकून थरथरत बसलेल्या या पिलाला आई पुन्हा पुन्हा टोचून बाहेर काढते आहे. गवताआड लपू पाहणार्‍या पिलाला मान वाकडी करुन शोधणारी आई पाहून, ’लपंडाव’ खेळताना किंवा शाळेत जायचे नाही म्हणून लपून बसलेल्या मुलाला शोधणारी माणसाच्या पिलाची आई आठवून जाते.
दुसर्‍या प्रयत्नात कसाबसा त्या पिलूला एक शिंपला त्याला सापडतो. पण त्या शिंपल्याला जेमतेम चोच लावतो न लावतो तोच पुढची लाट येते आणि त्याला पुन्हा किनार्‍याकडे धूम ठोकावी लागते. तसे करतानाही त्याने किनार्‍यावर आधी पाहून ठेवलेल्या एका खडकाआड लपते. इतर पूर्ण वाढ झालेल्या पायपर्सना हे सुचलेले नाही. ते लाटेला चुकवत थेट किनार्‍याकडच्या वाळूकडेच धावत जात असतात. पिलू सामान्यांहून थोड्या तल्लख बुद्धीचं दिसतं आहे.
इतक्यात पायाखालून जाणारी शंखांची जोडी त्याला दिसते. आता हे ही हलणारे काही दिसते आहे, म्हणजे खाणे असावे असा त्याचा ग्रह झाला असावा. पण शंखातला प्राणी पिलाहून दहापट लहान असून भलताच आक्रमक असतो. खेकड्यासारख्या इवल्याशा नांग्यांनी तो पिलाच्या चोचीवर दोन फटकारे ठेवून देतो. कोणता सजीव आपले खाणे आहे आणि कोणते नाही हे ओळखण्याचे पिलाचे शिक्षण इथून सुरु होते.
बालसुलभ कुतूहलाने हा नवा प्राणी कोण म्हणून पिलू त्या शंखाचा पाठलाग करत समुद्राकडे जाते आहे. अचानक समोरचा तो प्राणी घाईघाईने स्वत:ला वाळूत बुडवून घेतो. आश्चर्यचकित झालेल्या त्या पिलाला विचार करण्यास उसंतच मिळत नाही. समोरुन येणारी लाट त्याला धोक्याची जाणीव करुन देते आणि प्रतिक्षिप्त क्रियेनेच तोही स्वत:ला वाळून खुपसून घेतो.
अंगावरुन जाणारी लाट त्याला पाण्याखालच्या जगाचे ओझरते दर्शन घडवते. तो खेकडा त्याला हलवून डोळे उघडायला लावतो. पाण्याच्या लाटेने वाळूवर वर आलेले असंख्य शिंपले त्याला दिसतात. त्या पाण्याखाली धोकादायक काहीच नाही उलट कालवांचे शिंपलेच शिंपले दिसल्याने आता त्याची भीती चेपली जाते. लाट ओसरुन जाताच सुटकेच्या आणि नवे काही गवसल्याच्या आनंदाने ते पिलू नाचरं होऊन जाते.
पाण्याची भीती दूर सारून उलट पाण्याखाली राहिलो तर कालवांची नेमकी जागा आधीच हेरुन ठेवता येते आणि लाट ओसरल्यावर नेमक्या जागी खोदून ते गट्ट करता येतात, हे पिलाच्या तल्लख बुद्धीला समजते. त्यातून दोन लाटांमध्ये मिळणारी उसंत अधिक अन्न जमा करुन देऊ शकते याची त्याला जाणीव होते आहे.
वय वाढून बसलेल्या त्याच्या मागच्या पिढीला खडकामागे लपून लाटेपासून बचाव करता येतो याची समज नव्हती, तशीच लाटांना न घाबरता अंगावर घेतले तर भरपूर अन्न कमी श्रमात जमा करता येते याचीही. साहजिकच पिलाच्या ’संस्कारा’त ती असण्याचे कारण नव्हते. खडकाआडची सुरक्षितता ही त्याच्या भीतीच्या प्रेरणेची प्रतिक्रिया म्हणून लागलेला शोध होता. तर लाटेखाली दडून अन्नाचा वेध घेण्याचे कौशल्य त्याच्या समाजाच्याबाहेरच्या कुणाकडून त्याने आत्मसात केलेले आहे. ’ज्ञान अथवा कौशल्य हे केवळ वारशानेच मिळते असे नव्हे तर ते निरीक्षणाने, आपल्या नात्यांचा पैस विस्तारल्यानेही मिळू शकते’ हे ज्ञान ते पिलू आपल्याला देऊन जाते आहे.
याआधी ओळख करुन दिलेल्या ’बाओ’मधील आई आणि पायपरमधील आई यांच्यात फरक आहे. ती आई सतत मुलाला आपल्या पंखाखाली ठेवू इच्छिते. तर पायपरची आई पिलाला स्वावलंबी बनवू पाहते आहे. माणसांमध्ये आणि पक्ष्या-प्राण्यांमध्ये हा महत्वाचा फरक राहतोच.
बाओची पार्श्वभूमी असलेल्या आशियाई- विशेषत: भारतीय समाजामध्ये मुलांना चटकन स्वतंत्र होण्याची पद्धत नाही. ’दहा पिढ्या बसून खातील इतकी संपत्ती मिळवण्याचा’ किंवा ’मुलासाठी घर बांधून ठेवण्याचा’ प्रयत्न बाप करत असतो. स्वत: बाप झालेलं पोरगं अजूनही या ना त्या प्रकारे आपल्यावर अवलंबून आहे ही जाणीव, आशियाई आईबापांना आपल्या पालकत्वाचा पराभव न वाटता त्यांच्या अहंकाराला सुखावत असते.
याशिवाय प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्षपणे वाढत्या वयाबरोबर येणारी असुरक्षिततेची जाणीव मुलांच्या आधाराने दूर करण्याचा हेतूही साध्य होत असतो. ’तुला जमेल तितके शिकवले. आता इथून पुढे तू शीक, रोजगार कर, जोडीदार शोध, स्थलांतर करायचे की कसे... याचा विचार तुझा तू कर.’ म्हणत पुढचे निर्णय घेण्यास आपल्या मुलांना उद्युक्त करणे हे या संस्कृतीचा भागच नाही.
उलट दिशेने मुलांमध्येही आयुष्यातील प्रत्येक टप्प्यावर आईबापांना सोबत घेण्याची, त्यातून आपल्या निर्णयांना एकप्रकारे बाह्य आधार शोधण्याची वृत्ती दिसते. माझ्या मते यात एकप्रकारे आत्मविश्वासाचा अभाव दिसतो आणि संभाव्य अपयशात सोबती शोधून ठेवण्याची प्रवृत्ती. (खरंतर शोधायची गरज नाही, घरचेच असतात ते.)
अगदी व्यक्तिस्वातंत्र्याचे डिंडिम वाजवत अमेरिकेत सेटल झालेले भारतीय तरुण दांपत्यही मूल होण्याच्या वेळेस दोघांपैकी एकाच्या आईला मदतीस बोलावून घेते. एखाद्या मूळच्याच अमेरिकन दांपत्याप्रमाणे बाळंतपण आणि अपत्यसंगोपन याची पद्धतशीर माहिती करुन घेऊन आपली जबाबदारी आपणच पार पाडत नाहीत. त्यातुलनेत नुसतं स्वावलंबीच नव्हे, तर मागल्या पिढीचा पोशिंदा होणारं, त्यासाठी वारशावर किंवा संस्कारावर अवलंबून न राहता आपल्या नजरेचा पैस विस्तारुन नवे तंत्र शोधणारं पायपरचं हे पोरटं माणसांच्या पिलांपेक्षा बरंच कर्तृत्ववान म्हणायचं.
या लघुपटाचे वैशिष्ट्य म्हणजे आई आणि मूल (आणि तो लहान शंखधारी खेकडाही) यांच्या डोळ्यात दिसून येणारे नेमके भाव. पोरगं पाण्याला न घाबरता नाचरं होऊन वर खाण्याचा ढीग जमा करतानाचे त्याचे ते उद्योग किनार्‍यावरुन पाहणारी आई कृतकृत्य होऊन त्याच्याकडे पाहताना दिसते. त्या आईच्या डोळ्यातील ती भावना तुम्हाला स्पष्ट वाचता येते. इतके हे ते चित्र प्रत्ययकारी चितारले आहे. याशिवाय पहिल्या लाटेचा तडाखा खाऊन घरट्यात धूम ठोकलेल्या त्या पिलाच्या डोळ्यातील भीती, जमिनीतून हे काय वर येते आहे म्हणून नजरेत उमटलेलं कुतूहल, खडकामागून किंवा लाट ओसरुन गेल्यावर घरट्यातून डोकावताना दिसणारा सावधपणा... हे सारं त्या डोळ्यात पाहता येईल.
एकुणातच संगणकाच्या उदयानंतर चलच्चित्रांसाठी अतिशय प्रगत तंतज्ञान उपलब्ध होत असताना त्याचा इतका सुरेख वापर क्वचित पाहायला मिळतो. सुरुवातीला किनार्‍यावर धडकून जाणारी लाट मागे जे बुडबुडे सोडून जाते त्यात वाळूतील कालव्यांच्या वा खेकड्यांच्या घरात पाणी जाताना निर्माण झालेले बुडबुडे आणि लाटांनी निर्माण केलेल्या फेसातील बुडबुडे यांचा पोत वेगवेगळा पाहता येतो.
येणार्‍या लाटेपासून बचाव करण्यासाठी धावत सुटलेल्या थव्यात मागे राहिल्याने पुढे पळणार्‍या गर्दीचा अडथळा होऊन आपला वेग कमी राहील, आणि त्यामुळे लाटेचा फटकारा खाण्याचा धोका आहे असे दिसताच एकच पायपर - जणू नाईलाजाने - उडून थव्याच्या डोक्यावरुन पुढे जाऊन उतरतो. हा गोष्टीचा पूर्वरंग, अथवा नांदीही आहे. पायपर या उडू शकणार्‍या, पण न उडणार्‍या पक्ष्याची कथेमधील निवड समर्पक कशी हे या सेकंदभराच्या चित्राने स्पष्ट होते. कारण 'चालणार्‍या' पक्ष्यांच्या थव्यात आपली ’उडण्याची’ कुवत ओळखून उडण्याचे धाडस पुढे ते पिलू करणार असते.
यासोबतच आवाजांच्या वापराकडेही लक्ष द्यायला हवे. वेगवेगळ्या संदर्भात त्या आईच्या तोंडून येणारे आवाज ऐका. सुरुवातीला त्याला घरट्याबाहेर बोलावताना ऐकलेला आवाज आणि पहिल्या लाटेचा तडाखा खाऊन धास्तावून बसलेल्या पिलाला बोलावताना काढलेल्या आवाजातील सूक्ष्म फरक सापडतो का पाहा. दोनही वेळा ती त्याला खाण्याकडे, समुद्राकडे बोलावते आहे, पण दुसर्‍या प्रसंगी बोलावण्यासोबत ’काही होत नाही. मी आहे सोबत’ असा धीर देण्याचा हेतूही जाणवतो का पाहा. खाणे तिथे मिळणार नाही, इकडे ये सांगतानाचा आवाज, पोरं स्वतंत्र झालं तेव्हा तिच्या तृप्त नजरेला सोबत करणारा वरुन खाली नेणार्‍या स्वरांतून उमटलेला आवाज ऐका.
शेवटी ते बारकं येणार्‍या लाटेकडे धावत जातं तेव्हा किंचित मान वाकडी करून घशातून हलकासा नापसंतीचा सूर काढणारी आई पहा. इतकेच नव्हे तर पहिल्या लाटेचा तडाखा खाऊन घरट्यात जीव मुठीत धरुन बसलेलं पोरगं जेव्हा पुढच्या लाटेची गर्जना ऐकून घरट्यात गुडुप होताना त्याच्या तोंडून उमटलेला चीत्कार ऐका, लाटेच्या भीतीने घरट्यात गडप झालेल्या आणि अन्न आयते मिळणार नाही हे ध्यानात आलेल्या पिलाच्या पोटात भुकेने ’कोकलणारे कावळे’ ऐका...
शिकवण्यापेक्षा (teaching) शिकणे (learning) अधिक फलदायी असते, आनंददायी असते असे म्हटले जाते. पण तो केवळ शब्दाचा खेळ, इतरांच्या तोंडावर फेकण्याजोगा एक सुविचार इतकेच महत्व आपण त्याला देत असतो. तो विचार वास्तवदर्शी आहे हे समजण्यासाठी त्या छोट्याच्या नजरेने जग पाहता यायला हवे.
-oOo-
वर मूळ लघुपटाची लिंक दिलेली असली तरी त्याचा दर्जा फार उत्तम आहे असे म्हणता येणार नाही. शक्य झाल्याच उत्तम दर्जाची प्रत मिळवता आली तर पाहा. मला एका मुरलेल्या चित्रपटप्रेमी मित्राच्या कृपेने याहून चांगली प्रत उपलब्ध झाली. त्यातून काही आवडलेल्या फ्रेम्सचा एक स्लाईड-शो इथे जोडतो आहे.