ट्रिलजी किंवा तीन भागातील विस्तृत कथानक मांडणी हा प्रकार तसा अप्रचलित नसला तरी दुर्मिळ आहे. सिनेमा (सत्यजित रे यांची अपू ट्रिलजी), नाटक (एलकुंचवारांची वाडा ट्रिलजी) तसेच कादंबरी (मुक्तिबोधांची बिशू ट्रिलजी) अशा बहुतेक कलामाध्यमांतून हा प्रयोग होत आला आहे.
मराठी साहित्यातील ग्रॅंड ओल्ड मॅन भालचंद्र नेमाडे यांनी आणखी एक पाऊल पुढे टाकत ’चांगदेव चतुष्टय’ म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या चार कादंबर्‍या लिहिल्या. (श्री. ना. पेंडसे यांची तुंबाडचे खोत ही चार भागातील विस्तीर्ण कादंबरी एक प्रकारे चतुष्टयच आहे.)
एका विस्तीर्ण अशा पटावर एखादी व्यक्ती, एखादा भूभाग किंवा समाजव्यवस्था यांची स्थित्यंतरे कवेत घ्यायची, तर एखादी कादंबरी पुरेशी होत नाही. अशा वेळी त्या कथनाचे टप्पे कल्पून त्या भोवती स्वतंत्र उभ्या राहतील अशा कलाकृती निर्माण करणे, हे सर्वसामान्य कलाकाराला झेपणारे काम नव्हे. इथे सर्जनशीलतेसोबतच चिकाटी, चोख हिशोबीपणाही अंगी असावा लागतो. एवढ्या विस्तीर्ण मांडणीमध्ये कुठे विसंगती येऊ नये, कथानकाचा ओघ आणि धाटणी दोन्ही बदलू नये याची डोळ्यात तेल घालून काळजी घ्यावी लागते.
नेमाडेंनी त्यांच्या ‘हिंदू: एक समृद्ध अडगळ’ साठी केलेली टिपणे त्यांच्यावर तयार केलेल्या लघुपटात पाहण्यात आली होती. लेखन म्हणजे काहीतरी आतून स्फुरते नि लेखक दणादण लेखन करतो अशा स्वप्नाळू कल्पनेला छेद देणारा तो पुरावा पाहून मला समाधान वाटले होते. अशा कलाकृतींचा आस्वाद घेताना वाचक/प्रेक्षकही तितकाच सजग आणि चिकाटीचा हवा हे ओघाने आलेच.
मराठी कादंबरीच्या क्षेत्रात मुक्तिबोधांच्या बिशू ट्रिलजी प्रमाणेच आणखी एक ट्रिलजी वाचण्यात आली ती म्हणजे त्र्यं. वि. सरदेशमुखांची ’साइखेड’ ट्रिलजी. मुक्तिबोधांच्या, रेंच्या ट्रिलजीमध्ये एका व्यक्तिचा प्रवास संकलित केला आहे तर इथे एका संस्थानचा.
स्वातंत्र्यपूर्व काळात आणि ब्रिटिश अंमलाखाली असलेले ’साइखेड’ हे एक अगदी लहानसे संस्थान. सरदेशमुखांनी या संस्थानच्या पार्श्वभूमीवर ’बखर: एका राजाची’, ’उच्छाद’ आणि ’डांगोरा: एका नगरीचा’ अशा तीन कादंबर्‍या लिहिल्या आहेत. आधीच म्हटल्याप्रमाणे इथे एका व्यक्तिचा वेध नसल्याने या तीनमध्ये काळाची सलगता आहे (त्यातही एक पेच आहे, तो पुढे येतोच आहे) पण एखाद्या व्यक्ती अथवा घराण्याचा प्रवास नाही. त्यामुळे कदाचित या तीन स्वतंत्र भासतात, त्यांना जोडणारा दुवा आहे तो ते संस्थान, साइखेड.
या ट्रिलजीची तुलना मी मुक्तिबोधांच्या ट्रिलजीशी करणार नाही. अगदी वैयक्तिक मत सांगायचे, तर माझ्या मते हे त्रिकूट मुक्तिबोधांच्या त्रिकूटाच्या इतके भक्कम सूत्रात बांधलेले नाही. दुसरे असे की प्रत्येक कथानकाचा गाभा सर्वस्वी वेगळ्या केंद्राभोवती विणला असल्याने त्यात सलगतेचा भास होत नाही. पण व्यक्ती, कुटुंब, समाज, संस्था असे अस्तित्वाने मोजता येणारे सूत्र न घेता पार्श्वभूमी हे बांधणारे सूत्र असल्याने सामान्य वाचकाला असे भासत असावे.
'बखर...' एका संवेदनशील राजाची फरफट मांडते तर 'उच्छाद' मध्ये सर्वच बाबतीत उखडल्या गेलेल्या व्यक्तीची ससेहोलपट ग्रथित केलेली आहे. पण या तीनही कादंबर्‍यात कथानकाच्या व्यामिश्रतेमुळे आणि विस्तारामुळे सर्वात उठून दिसते ती 'डांगोरा...'.
तीनही कादंबर्‍यामधील सर्वात मोठी आणि अतिशय काटेकोरपणे विणलेली ही कादंबरी खरे तर एक मैलाचा दगड ठरायला हवी होती. पण तिची फारशी चर्चा निदान माझ्या कानावर आलेली नाही. एक गंमतीशीर भाग असा की काळाच्या पटावर पाहिले तर ही मधली कादंबरी, पण ती प्रकाशित झाली सर्वात शेवटी; त्यापूर्वी आलेल्या 'उच्छाद' नंतर तब्बल वीस वर्षांनी. बखर ७२ ची तर उच्छाद ७८ ची पण डांगोरा येईतो ९८ साल उजाडले.
मराठी भाषेत राजकीय कादंबर्‍या फारशा लिहिल्या जात नाहीत अशी एक तक्रार मध्यंतरी एका ग्रुपमध्ये ऐकली. होती. निखळ राजकीय म्हणाव्यात अशा कादंबर्‍या मोजक्याच. त्यात पुन्हा राजकीय म्हणजे फक्त सत्तेच्या सत्तेच्या राजकारणाशी निगडीत असा संकुचित अर्थ घेतला, तर अगदीच हाताच्या बोटावर मोजण्याइतक्या. पण राजकारण म्हणजे केवळ सत्तेचे राजकारण नव्हे, सामाजिक राजकारण (थोडे पुढे जाऊन साहित्यिक राजकारण का नको असा प्रश्न काहीजण विचारतील, पण तो सोडून देऊ) असा व्यापक अर्थ घेतला तर 'डांगोरा...' एक महत्वाची कादंबरी ठरते.
यात सत्तेचे राजकारण तर आहेच, पण त्याला सामाजिक आणि मुख्य म्हणजे जातीय समीकरणाचा मोठा फास पडलेला आहे. ब्राह्मण आणि मराठा या तथाकथित उच्च जातींचे परस्पर राजकारण, त्यात गुंतलेले सत्तेच्या आणि आर्थिक राजकारणाचे पेच आणि पेड, त्यात अपरिहार्यपणे ओढले जाणारे अन्य जातीय लोक असा ढोबळ कॅनव्हास घेऊन कादंबरी उभी आहे.
पण तिची वीण इतकी एकटाकी, एकरंगी नाही. जातीवर आधारित कंपू करून चाललेल्या शह-काटशहाच्या राजकारणातही स्वार्थ समोर येताच परस्परांना केलेले सहकार्य, त्यासाठी लहान लहान प्याद्यांचा बिनदिक्कतपणे दिला जाणारा बळी, हे एका बाजूला घडत असताना जातिभेदाच्या भिंती मोडून परस्परांची साथ करणारे, सत्याची कास धरणारे बव्हंशी दुबळे, बरेचसे अकर्मक आणि म्हणून बहुधा पराभूत लोकांची संख्याही समाजात कमी नसते.
याशिवाय संस्थान असले तरी ब्रिटिश अंकित असल्याने त्या मार्गे होणारे सकारात्मक/ नकारात्मक हस्तक्षेप, आर्थिक तसंच राजकीय सत्तेच्या साठमारीत, त्यातील माणसांच्या किडक्या माथेफिरु स्वार्थापुढे भरडली जाणारी पापभीरू सामान्य माणसे, पण त्याचवेळी त्या साठमारीचा आपल्याही छोट्या छोट्या स्वार्थांसाठी उपयोग करून घेणारे छोटे लोक अशा अनेक लहान लहान पेडांनी ती विणली आहे. अगदी मर्यादित वकुबाचे, सामाजिक प्रतिष्ठेचे पात्र देखील काटेकोरपणे उभे राहून आपली भूमिका पार पाडताना दिसते.
एक महत्वाचा मुद्दा नोंदवून ठेवायचा म्हणजे यातील बहुतेक पात्रे ही काळ्या वा पांढर्‍या रंगात रंगवलेली आहेत. पण काळं काय नि पांढरं काय हे सापेक्ष आहे. माझ्या मते ज्यांच्या जातीय जाणीवा तीव्र आहेत त्यांना आपापल्या पूर्वग्रहानुसार ते रंग दिसतील. तेव्हा आपण सेफ म्हणून दुरंगी म्हणू या. त्या अर्थी अर्वाचीन साहित्यिक निकषांवर कदाचित ही कदाचित उणीव म्हणून गणली जातील. अगदी क्वचित एखादे पात्र रंग बदलते किंवा दोन्ही रंग दाखवते आहे. पण एरवी एखाद्या पौराणिक लढाईप्रमाणे दोन सैन्ये परस्परांसमोर उभी ठाकली आहेत.
या सार्‍या स्थानिक घडामोडींना देशातील पण संस्थाबाहेरील घडामोडींची एक पार्श्वभूमी देण्याचा प्रयत्न सरदेशमुखानी केला आहे. पण तो मर्यादितच यशस्वी झाला आहे असे माझे मत झाले. एखादा अपवाद वगळला तर तो काळाचा अक्ष (axis) म्हणून काम करण्यापलीकडे कथाकाच्या प्रवाहावर त्याचा फार फरक पडत नाही. इथे 'तुंबाडचे खोत' मधील स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर काळातील चित्रण आवर्जून लक्षात घेण्याजोगे. तिथे जसे बाहेरील राजकारण, स्थितीबदल तुंबाडमध्ये उलथापालथ घडवतो, समीकरणे बदलतो तसा कार्यकारणभाव इथे दिसत नाही. परंतु त्या अनुषंगाने येणारी ब्रिटिश पात्रांना मात्र कथानकात निश्चित स्थान आहे, पण ते ब्रिटिश नसता फार फरक पडला असता असे वाटत नाही.
इथे निवडलेला उतारा प्रत्यक्ष कथानकाचा भाग नाही, त्याचा प्रातिनिधिक देखील नाही. पण एकूण कादंबरीला तो एका परिप्रेक्ष्यात मांडतो असे मला वाटते. यातील पहिलेच वाक्य माझ्या मनावर एक जळता ओरखडा उठवून गेलं. पुढचा उतारा तर कोणत्याही शतकातील भारताला चपखल लागू पडेल असा.
- oOo -
या पुस्तकातील एक वेचा: विहीरीतले बेडूक