शाळेत असताना कुसुमाग्रजांची ’कोलंबसाचे गर्वगीत’ ही कविता अभ्यासाला होती. पायाखालची स्थिर जमीन सोडून उधाणत्या दर्याचे आव्हान स्वीकारत त्याच्याशी झुंज घेणारा दर्यावर्दी आणि त्याचे सहकारी यांच्या प्रवृत्तीचे शब्दचित्र तिने उभे केले होते.
’कोट्यवधि जगतात जिवाणू, जगती अन् मरती जशी ती गवताची पाती नाविक आम्ही परंतु फिरतो सात नभांखाली निर्मितो नव क्षितिजे पुढती'
असे म्हणताना एक बोट सागराकडे करत ’किनारा तुला पामराला’ म्हणत त्याच्या छातीवर बेगुमानपणे चढाई करणार्‍या, त्याला चिरडत जाणार्‍या त्या खलाशांचे ते चित्र शाळकरी वयात मनोहारी वाटावे असेच होते.
याच जातकुळीचे एक गीत अलिकडेच मो’आना या डिस्ने स्टुडिओज निर्मित चलच्चित्रपटात पाहायला मिळाले. ’Away Away, we know the way' म्हणत समुद्राला आव्हान देणारे हे दर्यावर्दी पॉलिनेशियन बेटसमूहांपैकी 'मोतुन्युई' बेटांवरील रहिवासी, 'आम्ही सतत नवनव्या बेटांचा शोध घेत पुढे जातो’ म्हणणारे, ’निर्मितो नव क्षितिजे’ म्हणणार्‍या कोलंबसाच्याच जातकुळीचे.
Songwriter: Lin-manuel Miranda
Singer: Opetaia Foa'i
Film: Moana (2016).
Tatou o tagata folau vala'auina Le atua o le sami tele e o mai Ua la ava'e le lu'itau e lelei Tapenapena (We are voyagers summoned by the mighty gods, Of this mighty ocean to come, We take up the good challenge, Get ready.) Aue, aue Nuku i mua Te manulele e tataki e Aue, aue Te fenua te malie Nae ko hakilia kaiga e ( Oh! oh! There is land up ahead, A bird in flight to take us there, Oh! oh! This beautiful land, The place I was looking for, we will make our home.) We read the wind and the sky When the sun is high We sail the length of sea On the ocean breeze At night we name every star We know where we are We know who we are, who we are Away! Away! We set a course to find A brand new island everywhere we roam, Away! Away! We keep our island in our mind And when it's time to find home, We know the way. Away! Away! We are explorers reading every sign We tell the stories of our elders In a never-ending chain, Oh! Oh! This beautiful land, The place I was looking for, We know the way.
पण सर्व प्रकारच्या अनिर्बंधतेला बंधन घालणारा निसर्ग सर्वशक्तिमान असतो याचे प्रत्यंतर त्यांना लवकरच येते. डेमन्स अथवा समुद्री सैतानांचे थैमान चालू होते. (बहुधा तेथील वातावरण बदलते, वादळांची, धुवांधार पावसाची वारंवारता वाढली, ऋतुचक्रात बदल होतो, ज्याच्याशी जुळवून घेणे मोतुन्युई जमातीला अवघड होत जाते.) एकामागोमाग एकेक जहाजे समुद्रावरुन नाहीशी होतात, परतेनाशी होतात.
गमावल्या सुहृदांच्या मृत्यूने धास्तावलेली, हतबल झालेली ती दर्यावर्दी जमात ’टु युअर टेन्ट्स’ म्हणत माघार घेते, भूमीबद्ध होण्याचा निर्णय घेते. त्यांची जहाजे कायमची नांगरुन पडतात. इतकेच नव्हे तर ती नजरेस पडली तर पुढील पिढ्यांमध्ये समुद्राबद्दलचे आकर्षण उफाळून येण्याची शक्यताही खुडून काढण्यासाठी एका विशाल गुहेमध्ये ती दडवून ठेवली जातात. आणि पुढील पिढ्यांमध्ये समुद्राची दहशत रुजवली जाते. ( यासंदर्भात एके काळी वणिक संस्कृती असलेल्या भारतात समुद्रपर्यटनबंदीसारखे आत्मघाती नीतिनियम केल्याबद्दल धार्मिक मुखंडांवर सावरकरांनी केलेली कठोर टीका आठवते.)
टोळीप्रमुखाच्या वृद्ध आईमधील मूळ जमातीचे रक्त तेवढे जिवंत असते. पण समाजातील इतरांच्या मतापेक्षा वेगळी मते असणार्‍याचे जे व्हायचे तेच तिचेही होते. समाजापासून फटकून राहणार्‍या, आत्ममग्न अशा तिला ’वेडी’ आजी म्हटले जाऊ लागते...
’कबुतराला गरुडाचे पंख लावता येतीलही, पण गगनभरारीचं वेड रक्तात असावं लागतं. कारण आकाशाची ओढ दत्तक घेता येत नाही.’ असं विधान व. पु. काळेंच्या एका कथेत वाचल्याचं आठवतं. याचा व्यत्यासही तितकाच खरा असावा, निदान मोतुनुईवरील जमातीबाबत तरी होता. रक्तात गगनभरारीचं वेड असेल, तर ते पूर्णत: विझवता येत नाही किंवा पिंजर्‍यात बांधून घालता येत नाही. अनेक पिढ्या रक्तात रुजलेली समुद्र वेंधण्याची आस पुढच्या पिढीमध्ये पुन्हा अंकुरते. वेड्या आजीकडून हा वारसा टोळीप्रमुखाच्या छोट्या मुलीकडे- मो’आनाकडे, संक्रमित होतो.
नुकतेच पाय फुटलेली टोळीप्रमुखाची छोटी मुलगी मो’आना जेव्हा प्रथमच किनार्‍याकडे येते, तेव्हा त्या उधाणत्या समुद्राच्या दर्शनाने तिच्या विस्फारल्या डोळ्यात दिसणारी चमक रक्तातील गगनभरारीचे वेड दाखवून जाते.
पण तिची नाळ केवळ समुद्राच्या असीम विस्ताराशीच नव्हे तर त्यातील जीव-जिवारांशीही जोडली गेली आहे. समुद्राने तिच्याकडे भेट म्हणून पाठवलेला गुलाबी शंख घेण्यासाठी ती जेव्हा पाण्याकडे जाते त्याचवेळी घरट्यातून बाहेर पडलेले कासवाचे पिलू शिकारी पक्ष्यांपासून बचाव करत समुद्राकडे धाव घेत असते. हा प्रसंग इतक्या लहान वयातला, पण भविष्यात तिच्यासमोर उभ्या ठाकणार्‍या आव्हानाचे सूचन करुन जातो. इतक्या लहान वयातच तिला कासवाचे पिलू वाचवायचे की तो देखणा शंख उचलायचा याचा निर्णय करावा लागतो. आणि त्याक्षणी ती जो निर्णय घेते तो तिच्या पुढील आयुष्याची दिशा निश्चित करणारा असतो.
Film: Moana (2016).
ज्या नेमक्या क्षणी तिला हा निर्णय घ्यायचा आहे त्या क्षणी तिच्या मनातील संभ्रम चलच्चित्रकारांनी अतिशय सुरेख चितारला आहे. डावा हात लांबवून शंख उचलू पाहणार्‍या मो’आनाची नजर झाडीआडून बाहेर पडणार्‍या पिलाकडे असते. आणि निवडीचा संभ्रम ज्याक्षणी तिच्या मनात येतो त्या क्षणी तिचा उजवा हात अस्वस्थपणे कसा हलतो तो आवर्जून पाहावा. जेव्हा ते पिलू सुखरुपपणे समुद्रात पोहोचते त्या परिपूर्तीच्या क्षणी तिच्या तोंडून आलेला समाधानाचा सुस्कारा ऐका आणि त्या क्षणी होणारी तिची हाता-पायांची हालचालही नीट पाहा.
शब्दांविना अभिनय फारसा दाखवू न शकणार्‍या हाडामांसाची माणसांना, एका पात्राची वट्टं आठ ते बारा स्थिरचित्रे सोबतीला घेऊन बाल हीरोंची बालिश चलच्चित्रे तयार करणार्‍यांना एवढा छोटा प्रसंगही बरेच काही शिकवू शकेल.
तिचा निर्णय पक्का होतो आणि वाळूवर समुद्राच्या दिशेने उमटत गेलेल्या तिच्या पाऊलखुणांमधून तो तुम्हा-आम्हालाही समजून जातो.
मागील पिढ्यांनी साफ बुजवून टाकलेला समुद्रओढीचा झरा तिला आता मोकळा करायचा आहे. त्यासाठी त्या संपूर्ण माघारीस कारणीभूत असलेली परिस्थिती बदलायची आहे. मागच्या पिढ्यांनी गाडून टाकलेला दर्यावर्दी स्वभाव पुन्हा सोबत घेऊन तिला हे घडवायचे आहे.
पण हतवीर्य होऊन बसलेली मागची पिढी तिला साह्यभूत होणे तर सोडाच, पण त्या विचारापासून परावृत्त करण्याचा आटोकाट प्रयत्न करते आहे. अपवाद फक्त एकच ... वेड्या(?) आजीचा. आपल्या दर्यावर्दी भूतकाळाची ओळख तिनेच या छोट्या मुलीला करुन दिली आहे. आपल्या रक्तातील ओढीशी प्रामाणिक राहण्याचा सल्लाही. त्यामुळे स्वीकृत कार्य हे मो’आनाला केवळ स्वत:चा- आणि कदाचित समुद्राचा, भरवसा धरुनच पूर्ततेपर्यंत न्यायचे आहे.
इथे पुन्हा कुसुमाग्रज ऊर्फ वि.वा. शिरवाडकरांच्याच प्रसिद्ध ’नटसम्राट’मधील अप्पासाहेब बेलवलकरांचं हे प्रसिद्ध स्वगत आठवते.
... या देहभोगाच्या आंधळ्या दलदलीतून उठून उभा राहिला एक माणूस तुमचा आमचा बाप , त्यानं चिरुन काढलं स्वत:चं शरीर आणि आकाशातील नक्षत्रावर त्या रक्ताचं शिंपण करीत , सा-या पृथ्वीच्या नि:शब्दावर मात करीत तो ओरडला : कुणी आहे का ? दशदिशांतून उत्तर आलं : मी आहे......... आणि माझ्यातही तूच आहेस ! या आश्वासनाचा सोमरस पिऊन सूर्याच्या चक्रावर त्यानं कातून काढलं एक नवीन विश्व ज्यात मर्कटांची झाली माणसं , अक्षरांचे झाले मंत्र , स्वराचं झालं संगीत आणि जनावरी जीवनाच्या खडकावर उभं राहिलं एक विराट सुंदर देवालय ज्यात माणसाला सापडला ईश्वर आणि अनिकेत ईश्वराला सापडलं घर ! ...
ईश्वराच्या जागी ति’फिटी ही देवता कल्पिली तर गणपतरावांचे हे बोल मो’आनाला लागू पडतात. तिनेही स्वत:चा भरवसा धरुन सागर लंघून, उसळत्या लाव्हाचा सामना केला. ति’फितीला भिडली आणि आपल्या स्निग्ध स्पर्शाने तिच्यातील रक्तवर्णी धग शांत करुन हिरव्या स्वप्नाला वाट मोकळी करुन दिली. सार्‍या जगावर पसरलेल्या काजळीला जणू एका फुंकरीने उडवून देत खालचा जीवनस्रोत मोकळा करुन दिला.
पण यासाठी दशदिशांतून साद येण्याची गरज नव्हती. एकट्या समुद्राची हाक तिला पुरेशी ठरली. छातीमध्ये कोंडलेल्या तुफानाला दार उघडून मोकळे करण्यास साह्यकर्ती झाली.
But the voice inside sings a different song
What is wrong with me?
म्हणत ती आपल्या आतल्या आवाजाची साद ऐकू लागली. त्यातून स्वत:च्या निर्णयाबद्दलचा, संभाव्य कृतीबाबतचा संभ्रम ’हाऊ फार आय विल गो’ या गाण्यातून उलगडत गेला.
Songwriter: Lin-manuel Miranda
Singer: Chloe Auliʻi Cravalho
Film: Moana (2016).
I've been staring at the edge of the water
'Long as I can remember
Never really knowing why
I wish I could be the perfect daughter
But I come back to the water
No matter how hard I try
Every turn I take
Every trail I track
Every path I make
Every road leads back
To the place I know where I cannot go
Where I long to be
See the line where the sky meets the sea?
It calls me
And no one knows
How far it goes
If the wind in my sail on the sea stays behind me
One day I'll know
If I go, there's just no telling how far I'll go
I know everybody on this island
Seems so happy on this island
Everything is by design
I know everybody on this island
Has a role on this island
So maybe I can roll with mine
I can lead with pride
I can make us strong
I'll be satisfied if I play along
But the voice inside sings a different song
What is wrong with me?
See the light as it shines on the sea?
It's blinding
But no one knows
How deep it goes
And it seems like it's calling out to me
So come find me
And let me know
What's beyond that line?
Will I cross that line?
And the line where the sky meets the sea
It calls me
And no one knows
How far it goes
If the wind in my sail on the sea stays behind me
One day I'll know
How far I'll go.
डिस्ने नायिका केवळ स्नो-व्हाईट, सिंडरेला, अथवा स्लीपिंग ब्यूटी सारख्या नाजूक-साजुक बाहुल्या वा पुरुषांकरवी होणार्‍या उद्धाराची वाट पाहणार्‍या, परंपरेने स्त्रीला दिलेले परावलंबी स्थानच अधोरेखित करणार्‍या असतात असे नाही. प्रसंगी शस्त्र परजून रणमैदानात उडी घेणार्‍या मूलानसारख्या असतात, समुद्राचे उधाण बेगुमानपणे अंगावर घेत त्याच्यावर चढाई करणार्‍या मो’आना सारख्याही असतात. कधी एकमेकांच्या नरडीचा घोट घेण्यास आसुसलेल्या दोन जमातींमध्ये समेट घडवणार्‍या पोकाहोन्ताससारख्या शांतिदूतही असतात.
एक उल्लेखनीय बाब म्हणजे या सार्‍या स्वतंत्र बाण्याच्या डिस्ने प्रिन्सेस बिगर-युरपिय वंशाच्या आहेत. मूलान चिनी आहे, मो’आना समोअन वंशाची आहे तर पोकाहोन्तास ही नेटिव-अमेरिकन आहे. युवराज्ञी असून रस्त्यावरच्या फाटक्या पोराला जोडीदार म्हणून निवडण्याइतके स्वातंत्र्य घेणारी जॅस्मिनही अरब-वंशाची आहे.
मो’आनाची कथा मूळची कुठल्या प्रदेशातील, तिची भाषा कुठली, मावी खरोखरच डेमिगॉड म्हणजे देवमानव होता का?, या (दंत)कथेचा काळ कोणता, वगैरे गोष्टींचा पाठपुरावा अनेक चाहत्यांनी केलेला दिसतो. माणसाच्या मनातील ही जिज्ञासा हे कुतूहल मला आश्वासक वाटते. (जाताजाता: पॉलिनेशियन बेटसमूहांपैकी हवाई बेटांमधील दुसर्‍या क्रमांकाच्या बेटाला ’मावी’चे नाव दिले आहे.)
एरवी नवनवे वादंग निर्माण करुन त्यावर स्वार्थाची पोळी भाजून घेण्यासाठीच इतिहासाची उकराउकर करणार्‍यांची किंवा चित्रपटाच्या कथानक वा सादरीकरणाऐवजी त्यातील मुख्य अभिनेत्या... नव्हे नट-नट्यांच्या ’लुक्स’ किंवा खासगी आयुष्यातील भानगडी अधिक चवीने चघळणार्‍यांची भाऊगर्दी असलेल्या समाजात अशी अपेक्षा अस्थानीच आहे.
'हे-हे' नावाचा एक निर्बुद्ध कोंबडा मो’आनाचा सोबती आहे. त्याला चालू लागण्याची प्रेरणा झाली की चालू लागतो. चालू लागण्यापूर्वी समोर जमीन आहे की पाणी, पुढे जाण्यास मोकळी जागा आहे की अडथळा आहे याचा कणभरही विचार न करता चालू लागतो. भिंतीवर धडकला की वळून उलट दिशेने चालू लागतो, तिथे धडक बसली की पुन्हा मूळ दिशेने. दोनही बाजूला धडका खाऊनही आता 'तिसरी दिशा शोधायला हवी' याचा विचारच त्याच्याकडे नाही. समोर दगड आहे की खाणे, ते आपल्या तोंडासमोर आहे की बाजूला याची फिकीर न करता भुकेची प्रेरणा झाली की खाली झुकून दाणे टिपत राहायचे... समोर खाणे असो वा नसो.
थोडक्यात हा कोंबडा एकप्रकारे परंपराप्रिय, बदलाचा विचारही मनाला शिवू न देणार्‍या माणसाचेच प्रतीक आहे. प्रत्येक प्रागतिक व्यक्तिला अशा विचारांध समाजाला सोबत घेऊन जावे लागते, त्याच्या विफल कृतीच्या जागी फलदायी कृती रुजवावी लागते. आणि हा नेहमीच 'थॅंकलेस जॉब’ किंवा श्रेयहीन कर्तृत्व असते, हे त्या प्रागतिक व्यक्तीने कायमच गृहित धरुन चालायचे असते. कारण त्या कृतीचे मूल्यमापन करण्याची कुवत आणि कृतज्ञ राहण्याची दानत अशा कोंबड्यांमध्ये असत नाही.
तुम्ही आम्ही मो’आनाचे नव्हे तर या 'हे-हे'चेच सहोदर म्हणून अधिक शोभतो का याचा विचार एकदा जरुर करायला हवा.
-oOo-
मेटाडेटा ऊर्फ फोलपटमसाला प्रेमींसाठी:
’अवे अवे’च्याही आधी मला ’हाऊ फार आय विल गो’ पाहायला मिळाले होते. यातील गायिकेच्या आवाजाचा पोत पाहता ही युरपिय वा अन्य परिचित पार्श्वभूमीची नसावी असा तर्क मी केला. विकीच्या कृपेने तिच्याबाबत माहितीही मिळाली. क्लोई ही नेटिव हवाई वंशाची तर ’अवे अवे’चा गायक ओपेताया फो’ई हा समोअन. दोघेही पॉलिनेशिअन!
गंमत म्हणजे या क्लोईचा जो फोटो विकीवर आहे त्यात तिने छानपैकी एक चाफ्याचे फूल माळलेले आहे. (छोट्या मो’आनानेही लालसर चाफ्याचे फूळ माळलेले आहे. ही फॅशन दोघींपैकी कुणी कुणाला दिली माहित नाही.) बिगर युरपिय किंवा तथाकथित मागास समाजात हे निसर्ग-नाते अधिक बळकट असलेले दिसते. प्रगतीच्या वाटा तंत्रज्ञानाची कास धरतात तेव्हाच निसर्गाचा हात सोडून देताना दिसतात.
अधिक माहितीसाठी:
https://www.tahiti-infos.com/The-true-origins-of-Disney-princess-Moana_a142314.html
https://www.bustle.com/articles/196387-the-translation-of-we-know-the-way-from-moana-makes-perfect-sense
लेख आवडला.
उत्तर द्याहटवाधन्यवाद अनिल. _/\_
हटवामस्तच...
उत्तर द्याहटवा_/\_
हटवा