अखेर एका निषादाने केलेल्या क्रौंचवधातून रामायण-कथा अवतरावी तसेच काहीसे या पुस्तकाबाबतही घडले. चारही मुलेच असलेल्या मॉडला मुलीची आस होती. १८९८ मध्ये तिच्या भावाला, मुलगी झाली. मॉडला साहजिकच तिचा खूप लळा लागला. दुर्दैवाने मेंदूतील गुंतागुंतीमुळे ही भाची पाचच महिन्यात वारली. या घटनेचा मॉडच्या मनावर जोरदार आघात झाला. तिला बराच काळ मानसोपचाराला सामोरे जावे लागले. तिच्या मनाला उभारी देण्यासाठी फ्रॅंकने आपली परीकथा अखेर कागदावर उतरवली. त्या परीकथेतील मुख्य पात्राला ’डोरोथी’ हे मॉडच्या भाचीचे नाव दिले. हे पुस्तकही त्याने आपल्या पत्नीलाच अर्पण केले.
हे पुस्तक केवळ शाब्दिक कथा नव्हे तर चित्रकथा (Graphic Novel) म्हणून प्रसिद्ध झाले. फ्रॅंकच्या कथेला विल्यम डेन्स्लॉ याने चित्रकथेचे स्वरूप दिले होते. फ्रॅंक आणि विल्यम या जोडगोळीने साकार केलेल्या ’द वंडरफुल विझर्ड ऑफ ओझ’ या पुस्तकाने इतिहास घडवला. अमेरिकन पार्श्वभूमी असलेली ही पहिली परीकथा मानली जाते. वाचकांच्या मनावर दीर्घकाळ अधिराज्य गाजवणार्‍या या कथेने दूरचित्रवाणी, संगीत, चित्रपट आणि नाटक या चारही क्षेत्रात मुसंडी मारली आहे१.
ही कथा आणखी एका बाबातीत उल्लेखनीय ठरली. या कथानकामध्ये डोरोथी ही मुलगीच कथेची ’हीरो’ आहे हे स्वत:ला मानवी स्वातंत्र्याचे अग्रदल मानणार्‍या अमेरिकनांनाही रुचले नाही. १९०० साली हे पुस्तक प्रसिद्ध झाल्यावर त्यावर बंदी घालण्याची जोरदार मागणी झाली. आणि अनेक राज्यात ती लादलीही गेली. १९२८ मध्ये अमेरिकेतील बहुतेक सार्वजनिक ग्रंथालयांनी ’देवाच्या व्यवस्थेशी प्रतारणा करणारे” हे पुस्तक आपल्या ग्रंथालयात ठेवण्यास नकार दिला. अगदी ५०च्या, ६०च्या दशकातही या पुस्तकाबाबत धर्मपंडितांचे नि सनातनी शिक्षकांचे धार्मिक भावनेचे बेंड ठसठसतच राहिले होते.
१९८६ मध्ये सात धर्मनिष्ठ ख्रिश्चन कुटुंबियांनी टेनेसीमधील शाळेवर दावा दाखल करुन हे पुस्तक अभ्यासक्रमातून रद्द करण्यास भाग पाडले. ’मानवी जीवन हे संपूर्णपणे देवाच्या अधीन असते’ या त्यांच्या धार्मिक समजाला यातील सहृदयी चेटकिणींमुळे बाध येतो असा त्यांचा दावा होता. यातून मानवी स्वभाववैशिष्ट्ये ही भौतिक असतात, बदलता येतात असा सूर निघतो आणि त्यातून सर्वशक्तिमान परमेश्वराच्या स्थानाला आव्हान दिले जाते असे त्यांचे म्हणणे होते. शेंडीपासून बेंबीपर्यंत ज्यांच्या धार्मिक भावना सतत दुखावत असतात अशा आपल्याकडच्या दिवट्यांचे हे भाऊबंद!
अमाप प्रसिद्धी मिळालेल्या या पुस्तकानंतर त्याने ’लॅंड ऑफ ओझ’ मालिकेत एकुण चौदा पुस्तके लिहिली. पहिल्या पुस्तकाप्रमाणेच यातील काही पुस्तके चित्रपट, मालिका अथवा सांगितिकेच्या स्वरुपात साकार झाली. यापैकी ओझ्मा ऑफ ओझ आणि द एमेराल्ड सिटी ऑफ ओझ या दोन पुस्तकांवरुन लिहिलेल्या पटकथेवर ’द एमेराल्ड सिटी’ ही मालिका आधारित आहे. मूळ कथानकातील पात्रांचे रंग थोडेफार बदलून त्या परीकथेला व्यक्तीसंघर्षाचे नवे पैलू देत असतानाच तिला विज्ञान आणि जादू यांच्यातील सुप्त संघर्षाचे अस्तर देऊन टाकले आहे.
मालिकेच्या अखेरीस ओझ्माच्या विजयाने जेव्हा संघर्ष संपतो त्यावेळचा हा प्रसंग आहे.
वेगवेगळ्या व्यक्तींमधील वेगवेगळ्या संघर्षाच्या अखेरीस चार दिशांच्या जादूगारणींपैकी जिवंत राहिलेल्या दोघींनी ओझची परागंदा युवराज्ञी ओझ्मा हिला ओझची राणी म्हणून घोषित केले आहे. त्यावेळी विझर्डच्या बाजूने लढताना त्या युवराज्ञीच्या आई-वडिलांची हत्या करणारा, पण त्यावेळी अजूनही बालकच असलेल्या ओझ्माच्या डोळ्यात आपल्या मुलीला पाहून तिला जिवंत ठेवणारा लायन आत्मसमर्पण करतो. आता राणीसमोर प्रश्न असतो तो त्याला शिक्षा सुनावण्याचा. ती ताबडतोब त्याच्या कुटुंबियांना हजर करण्याचा आदेश देते...
मध्ययुगीन टोळ्यांच्या मानसिकतेमध्ये विरोधी टोळीतला कुणीही असला तरी ’पुरा तयाचा वंश खणावा’ अशी मानसिकता असे, तोच न्याय(?) होता२. एका व्यक्तीला दुसर्‍या व्यक्तीबद्दल, एका टोळीला दुसर्‍या टोळीबद्दल भीतीची, अविश्वासाचीच भावना सर्वात प्रबळ असणारा तो काळ होता. स्वत:ला सुरक्षित राहायचे असेल तर इतरांना निखंदून काढले पाहिजे इतपतच बुद्धीचा विकास झालेला तो काळ होता. काहीही करुन प्रतिस्पर्धी टोळीचे बल खच्ची करावे. स्त्रिया नि बालके यांची सरसकट हत्या करावी. अन्यथा त्या स्त्रिया पुढे आणखी बालकांना जन्म देऊन प्रतिस्पर्ध्यांची संख्या नि बळ वाढवतील, ती बालके पुढे मोठी होऊन शस्त्रे परजून आपल्या टोळीला असलेला धोका आणखी वाढेल असा सोपा समज होता. आजही ही मध्ययुगीन मानसिकता ’ते’ विरुद्ध ’आपण’ किंवा ’आम्ही’ या स्वरुपात अनेकांमध्ये दिसतेच.
पश्चिम दिशेची जादूगारीण असलेली तिची सहकारी वेस्ट तिला तोच सल्ला देतेही. त्यानुसार ओझ्मा त्याच्या कुटुंबियांना हजर करण्याचा आदेश देते. त्यामुळे आता ओझ्माही त्याच्या कुटुंबियांसकट त्याला ठार मारणार यात कुणाच्या मनात शंकाच नसते. पण...
... ओझ्मा ही जादूगारीण आहे, सत्तेचे खेळ खेळणारी नृशंस सत्ताधारी नव्हे. पण ती जादूचा वापर करुन लायनच्या कुटुंबियांच्या स्मृतीकोषातून त्याची स्मृती पुसून टाकते, आणि त्याला परागंदा होण्याचा आदेश देते.
समोर उभे असलेले आपले कुटुंबिय आपल्याला ओळखतही नाहीत, आपले असे आता कुणी शिल्लक नाही ही वेदना तिने त्याला दिली आहे. आणि टोळीच्या मानसिकतेतून आपण बाहेर आल्याचे तिने दाखवून दिले आहे. तिने जरी त्या कुटुंबियांचा एक सदस्य त्यांच्याकडून काढून घेतला असला, तरी त्याचबरोबर ती गमावल्याची जाणीवही काढून घेतली आहे. त्यामुळे त्यांना त्यांचे उरलेले आयुष्य जगताना कोणतीही अधिकची वेदना तिने दिलेली नाही. लायनला तिने दिलेल्या शिक्षेचा जाच हा फक्त त्यालाच होईल, त्याच्या सोबत इतर कुणी भरडले जाणार नाही याची काळजी घेतली आहे. आपले सारे बालपण कुटुंबाशिवाय, कुणाही ’आपल्या’ व्यक्तीच्या सोबतीशिवाय तिने काढले आहे. ते संदर्भहीन, जिव्हाळाहीन आयुष्य कदाचित मृत्यूहूनही वेदनादायी असेल हा तिचा होरा अनुभवातूनच आलेला आहे. त्याचा वापर करुन तिने शिक्षेची व्याप्ती फक्त गुन्हेगारापुरती ठेवताना त्याच्या कुटुंबियांना तिची यत्किंचितही झळ पोचणार नाही याची काळजी घेतली आहे.
न्याय आणि निवाडा या दोन कृतींमध्ये अनेकदा फरक दिसतो. राजेशाही, धर्मशाही, एकाधिकारशाही यांसारख्या लादलेल्या व्यवस्थांचे तर सोडाच पण सर्वसामान्यांना किमान स्वातंत्र्य देऊ करणार्‍या लोकशाहीमध्ये न्यायव्यवस्थेकडून खरोखर न्याय मिळतोच असे नाही. त्याचे एक कारण म्हणजे न्याय ही संकल्पना आहे नि ती बरीचशी सापेक्ष आहे. याउलट निवाडा हा वस्तुनिष्ठ निकषांशी एकनिष्ठ राहिला तर त्यातील सापेक्षतेचा परिणाम बराच कमी करता येतो. आणि म्हणून व्यवस्थांमध्ये न्यायव्यवस्था ही खरेतर निवाडाव्यवस्था असते. त्यातून अनुकूल निवाडा मिळालेल्या बाजूलाही न्याय मिळाल्याची भावना होईलच असे नाही.
वेदनेतून उगम पावलेल्या कथेचा शेवट सूडात होऊच शकत नाही हे ओझ्माने (आणि फ्रॅंकनेही) ओळखले आहे. त्यामुळे ती लायनवर सूड घेत नाही, त्याच्या कृत्याची फक्त शिक्षा देते. हा फरक ज्याला जाणवतो त्याच्या संवेदना अजून जिवंत आहेत असे म्हणता येईल.
कुण्या जमातीतले लोक आपल्याला डोईजड होतील अशी निराधार भीती डोक्यात घेऊन त्यातले दुबळे हेरून, झुंडीने घेरुन त्यांची हत्या करत आपले तथाकथित शौर्य साजरे करणार्‍यांची संख्या वाढत असताना, हे शहाणपण आसपास दिसणे दुर्मिळ झाले आहे. हजारो मैल दूर असलेल्या एखाद्या ठिकाणी ’त्यांच्या’ जमातीतील लहानगीवर बलात्कार करुन ’आपल्या’ लोकांनी तिची हत्या केली हे ऐकून कुत्सितपणे ’तिचं इवलसं गर्भाशय गेलं. खानेसुमारीची एक ओळ संपली.’ हे नेमाडेंच्या 'कोसला'मधील वाक्य भलत्याच संदर्भात उद्धृत करुन विकृत हास्य करणारेही इथे दिसतात.
आणि म्हणून सूड आणि शिक्षा यातील फरक ज्यांना उमगतो अशा वाचक/प्रेक्षकांना आणि मुख्य म्हणजे पुस्तक आणि मालिकेच्या कथा/ पटकथेच्या लेखकांना या पोस्टद्वारे अभिवादन करतो आहे .
- oOo -
१. फोलपटमसाला (Meta-data) प्रेमींसाठी:
१९३९च्या 'द विझर्ड ऑफ ओझ' या चित्रपटाने गीत ('ओव्हर द रेनबो') आणि संगीतासाठी ऑस्कर पुरस्कार मिळवले. दिग्गज दिग्दर्शक व्हिक्टर फ्लेमिंग आणि जॉर्ज ककर यांची नावे या चित्रपटाशी जोडली गेली आहेत.
१९७४ मध्ये विल्यम ब्राऊन या लेखकाने समकालीन आफ्रिकन-अमेरिकन वंशाच्या संदर्भात फ्रॅंकच्या मूळ कथेची फेरमांडणी केली. चार्ली स्मॉल या गीत-संगीतकाराने The Wiz: The Super Soul Musical "Wonderful Wizard of Oz" या लांबलचक नावाने तिला संगीतिकेच्या रूपात रंगमंचावर आणले. १९७५ मध्ये रंगभूमी क्षेत्रातील ऑस्कर मानल्या जाणार्‍या टोनी पुरस्कारांमध्ये तिने सर्वोत्कृष्ट संगीतिकेसह एकुण सात पुरस्कार पटकावून इतिहास घडवला.
’द विझर्ड ऑफ ओझ’चे रूपांतर असलेल्या टिन-मॅन (२००७) या मिनी-सीरिजच्या रंगभूषेसाठी लिसा लव आणि रेबेका ली यांना प्राइमटाईम एमी पुरस्कार मिळाला आहे.
याशिवाय १९३९च्या ऑस्करविजेत्या चित्रपटातील ऑस्करविजेते गाणे ’ओव्हर द रेनबो’ पुढे १९८१ मध्ये ग्रॅमी हॉल ऑफ फेम’मध्ये समाविष्ट केले गेले. त्याशिवाय त्या चित्रपटातील आणखी काही सांगितिक तुकडे आणि प्रसंग यांचे संकलनही २००६मध्ये याच बहुमानासाठी निवडले गेले.
अशा तर्‍हेने चारही क्षेत्रातील सर्वोच्च मानले जाणारे पुरस्कार पटकावून या कथामालिकेने EGOT*चा मान मिळवला आहे.
२. इथे ’लॅरी गॉनिक’ या व्यंगचित्रकाराने त्याच्या मध्ययुगीन इतिहासाच्या पुस्तकात काढलेले एक चित्र आठवले, जे माझ्या मनात कायम कोरलेले आहे. त्यात मध्ययुगीन पती, पत्नी उभे आहेत, पत्नीच्या कडेवर त्यांचे मूल आहे, ते रडते आहे. बाप अतिशय काळजीने विचारतो आहे, ’त्याला काय झाले आहे. त्याची तब्येत बरी आहे ना.’ त्याचवेळी आसपास प्रतिस्पर्धी टोळ्यांच्या संहाराच्या खुणा विखरुन पडलेल्या दिसतात आणि त्या बापाने खांद्यावर घेतलेल्या भाल्याच्या टोकाला एक अर्भक ’टोचून’ ठेवले आहे. माणसाच्या मानसिकतेचे इतके मार्मिक विवेचन खंडीभर शब्दांनीही होऊ शकेल असे मला वाटत नाही.
---
जाताजाता:
बॉमच्या या कथामालिकेचा चाहता असलेल्या डेविड मॅक्झिन याच्या ब्लॉगवर त्याने ओझ मालिकेबद्दल लिहिलेले हे लेख. १९०३ मध्ये रंगभूमीवर आलेल्या ’द विझर्ड ऑफ ओझ’ या संगीतिकेवर आधारित दोन सीडीजचा संच डेविडने संकलित केला होता. २०१६ साली विंटेज रेकॉर्डिंग विभागात या अल्बमला आणि डेविडला ग्रॅमी पुरस्काराचे मानांकन देण्यात आले होते.
---
*EGOT = एमी, ग्रामी, ऑस्कर आणि टोनी यांची आद्याक्षरे घेऊन केलेले संक्षिप्त रूप. त्यांची क्रमवारी अशी मांडली आहे की ई-गॉटचा उच्चार ही-गॉट (त्याने साध्य केले/मिळवले) या उच्चाराच्या जवळपास जातो आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा