चुंबन-चिकित्सा

• “तुला जर माझ्या मुक्याचा इतका तिटकारा वाटत असेल तर परत नाही हो घेणार ! दुसरी एखादी असती तर तुझ्याशी बोललीसुद्धा नसती. पण मला तुझ्या न् तुझ्या नवऱ्याबद्दल माया वाटते ना!”

  

  म्हातारी का संतापली मला समजेच ना. माझे लग्न व्हायच्या आधी माझा नवरा जर्मनीत असताना त्याने जोडलेल्या माणसांपैकी ती होती. तो तिला ‘आजी’ म्हणे, तिने त्याला जर्मन शिकविले. त्याला परदेशात तिचे घर म्हणजे एक आसराच होता. पुढे मी जर्मनीत गेल्यावर त्याची बायको म्हणून तिने एखाद्या आप्ताप्रमाणे माझे स्वागत केले. चार ठिकाणी हिंडून चांगल्या कुटुंबात मला बिर्‍हाड बघून दिले. बर्लिनच्या विश्वविद्यालयातील दोन-चार अध्यापकांना भेटून माझे नाव नोंदविले. मी जरी कितीही कामात असले तरी पंधरा दिवसांडून एका शनिवारी संध्याकाळी तिच्याकडे जावयाचे व जेवून परत यावयाचे किंवा तिच्याकडेच राहावयाचे असा माझा क्रम असे.

  आजही मी नेहमीप्रमाणे घंटा वाजवल्यावर तिने दार उघडून मोठया प्रेमाने माझे स्वागत केले व नंतर संतापाने ती वरील वाक्य बोलली. म्हातारी म्हणजे एक लहानशीशी, नाजुक नाजुक, बाहुलीच होती जणू. तिचे पांढरे शुभ्र केस, गोरा गोरा वर्ण, किंचित् सुरकुतलेले तोंड, तिचा नीटनेटका श्रीमंती पोशाक— मागच्या पिढीचा नमुना म्हणून संग्रहालयात ठेवण्याजोगी होती ती.

  मी स्नेहभराने तिच्या खांद्यावर हात ठेवला व आश्चर्याने विचारले, “पण आजी, मी केलं तरी काय! तुला रागवायला झालं तरी काय ?”

  “म्हणे रागवायला काय झालं? तू आल्या दिवसापासून मी पाहते आहे, तुझा मुका घेतला की तू ताबडतोब गाल पुसून टाकतेस. इतकी का तुला घाण वाटते ? का तू ब्राह्मण म्हणून तुला विटाळ होतो ?”

  मी चकित झाले. “खरंच का मी गाल पुसून टाकीत होते ? मग ही क्रिया अगदी मला नकळत होत असली पाहिजे. मी जाणूनबुजून नव्हते गं तसं करीत.” मी थोडी थांबले व पुढे म्हणाले, “किनी आमच्यांत अशी चाल नाही. नकळत अपराध झाला. तुझा अपमान करणं माझ्या स्वप्नातसुद्धा येणार नाही हो ! त्यातून तू तर नवऱ्याची आजी म्हणजे तुला केवढा मान द्यायला पाहिजे!” म्हातारीचे एवढ्यावर समाधान झाले. ती चौकस होती व वाचणारीही होतो. हिंदू रीतिरिवाज, नातीगोती, तिला थोडथोडी माहीत होती.

  आम्ही हातात हात अडकवून घरात जात असताना तिने विचारले, “काय गं, तुझ्या सासुने तुझा मुका घेतला तर काय करतेस गं ?” तिच्या प्रश्नाने मला हसूच लोटले. मी म्हटले, “माझी सासू तर मुका घेणार नाही, पण माझी आईसुद्धा एवढ्या मोठ्या लेकीचा मुका घेणार नाही.” आता चकित होण्याची तिची पाळी होती.

  ह्यानंतर काही दिवसांनी मी लाइप्‌झिग्‌ला गेले. तेथे ज्या कुटुंबात माझा नवरा राहिला होता तेथे मी महिनाभर राहावयाची होते. कुटुंब वत्सल घर होते. वृद्ध आईबाप व पाच मुलगे आणि चार मुली असा मोठा परिवार होता. मी गेल्यावर वृद्ध जोडप्याने व मुलींनी माझे मुके घेऊन स्वागत केले. बाकीच्यांनी सुदैवाने करपीडनावरच भागवले. थोरल्या मुलाचे नुकते लग्न झाले होते व सूनही चार दिवस राहावयास आली होती. रात्री निजायला जाताना तिने सासरच्या प्रत्येक माणसाचा निरोप घेतला. जाताना “जाते हं, आई– जाते हं, बाबा–” म्हणून सासूसासऱ्यांचा मुका घेतला. नंतर आपल्यापेक्षा लहान दिरांचा व नंतर समस्त वन्सं व शेवटी मी.

  माझे लग्न झाले त्या दिवसाची मला आठवण झाली. माझ्या थोरल्या जाऊबाई सासरच्या मंडळीशी माझी ओळख घालून देत होत्या. “ह्या तुझ्या मामेसासूबाई, ह्या तुझ्या मावससासूबाई, हे तुझ्या नवऱ्याचे मामा, हे काका, ह्या वन्सं–" अशी एकामागून एक ओळख चालली होती, व मी दरवेळी खाली वाकून नमस्कार करीत आशीर्वाद घेत होते. मनातल्या मनात मी म्हटले, “इतक्या थोरल्या अनोळखी माणसांचे मुके घेण्यापेक्षा नमस्कार करणं बरं बाई !”

  बर्लिनहून मी अधूमधून एखाद-दोन दिवस लाइप्‌झिग्‌ला येत असे, पण सबंध सुटीभर राहावयास अशी जवळ जवळ वर्षाने आले. एवढया अवधीत रीयाला (थोरली सून) छानसे बाळ झाले होते. मी तर आता अगदी घरचीच झाले होते. आल्याबरोबर म्हटले, “गडे रीया, तुझं बाळ दाखव पाहू!” तिने बाळाच्या खोलीत नेले. काय सुंदर बाळ होते! गोरे-गोरे, गुलाबी गुलाबी, लठ्ठ-लठ्ठ, मऊ, लुसलुशीत ! पाहिले की वाटे, सबंध खावे. मी चटदिशी तान्हुल्याला उचलले, हृदयाशी धरले व पटापट त्याच्या गालाचे मुके घेतले. थोड्या वेळाने मला वाटले, आपले काहीतरी चुकले! सारी मंडळी कशी काही धक्का बसल्यासारखी स्तब्ध होती. रीयाने बाळ माझ्या हातून घेऊन बिछान्यावर ठेवले, व आम्ही खोलीबाहेर पडलो.

  नेहमीप्रमाणे इसत-खिदळत जेवणे झाली. दुपारी मी रीयाला विचारले की, सकाळी माझे काही चुकले की काय ? तिने माझा हात धरून स्नेहपूर्ण स्वराने सांगितले, “हे बघ बाई, एखादं बाळ पाहिल्यावर असे मुके घेऊ नयेत. आमच्यात ते बरं समजत नाहीत. आज तू सकाळी आपल्या इथे केलंस तर फारशी हरकत नाही, पण लोकांकडे नको हो असं करूस ! लहान मुलं ही फुलांसारखी असतात, त्यांच्या प्रकृतीला फार जपावं लागतं. मोठ्या माणसानं आपले तोंड तान्ह्या मुलांजवळ नेऊ नये, नाहीतर पडसं, खोकला, क्षय, इत्यादि संसर्गजन्य रोग त्याला होतील. मी सांगितलं ह्याचा राग नाही ना आला तुला ?” “ छे:! छे:!” मी हसून म्हटले व मला राग आला नाही ह्याची खात्री पटवण्यासाठी अगदी त्यांच्या पद्धतीने तिच्या लठ्ठ गोऱ्या गालांचे सशब्द चुंबन घेतले !

  दोन वर्षे तेथे राहून मला वाटले आता पुष्कळच प्रगती झाली आहे. कोणी बायांनी माझा मुका घेतला तर मी गाल पुसून टाकीत नसे. कोणी पुरुषांनी हाताचा मुका घेतला तर तोंड वाईट न करता व लगेच हात न धुता मी तशीच बसून राहत असे. पण मला अजूनही एक आश्चर्याचा धक्का बसायचा होता.

  माझा नवरा विलायतेला आला होता, व आम्ही दोघे मिळून स्वदेशी परत यावयास निघालो होतो त्या वेळची गोष्ट, आम्ही आगगाडीत तिसऱ्या वर्गाच्या डब्यात बसलो होतो. गाडी पॅरिसमधील एका स्टेशनवर उभी होती व प्लॅटफॉर्मवर प्रवासी व त्यांना पोचवायला आलेली मंडळी ह्यांची एकच गर्दी उसळली होती. आमच्याबरोवरच्या प्रवाशाने माहिती दिली की, ह्या गाडीने खूप तरुण शिपाई लांबच्या वसाहतीला जावयास निघाले आहेत व त्यांना पोचवण्यासाठी फार लांबून कुटुंबांतील मंडळी आली आहेत. शिपाई अगदी पोरसवदाच दिसत होते, आणि प्रत्येकाला पोचवायला आईबाप, भावंडे, मामा, चुलता, बायको वा प्रेयसी आणि तिची माता पितरे अशी सात-आठ माणसे तरी दिसत होती. पुरुष गंभीरपणे बोलत होते; बायका अधूनमधून रडत होत्या, अधूनमधून हसत होत्या; दर क्षण दोन क्षणांनी मुके घेणे चालले होते आणि विशेष म्हणजे पुरुष-पुरुषही वारकरी भेटतात तसे भेटून एकमेकांचे मुके घेत होते.

  इतक्यात घंटा झाली. गार्डने हिरवे निशाण दाखवले, आणि प्लॅटफॉर्मवर निरोप देण्याची एकच गर्दी उसळली. प्रत्येक शिपायावर त्याच्या सर्व नातेवाइकांनी सशब्द मुक्यांचा असा एकदम भडिमार केला की, आम्ही त्या आवाजाने दचकलोच. चुंबनांचा ध्वनी कधी एवढा मोठा होऊ शकेल ही कल्पनाही तोपर्यंत आम्हांला शिवली नव्हती. आम्हांला जे हसू लोटले ते आवरेच ना. आमच्या शेजारचे लोक म्हणत असतील की, काय पाषाणहृदयी है पौर्वात्य ! असल्या करुण प्रसंगी रडू येण्याऐवजी ते आपले हसतच आहेत !

  मी मायदेशी परत आले ती थेट माहेरी आले. आल्याबरोबर वाकून आईच्या पाया पडले. तिच्या डोळ्यातून पूर वाहत होता. माझेही डोळे भरून आले होते. इतक्यात माझे वडील आले. त्यांनाही नमस्कार केला. तो त्यांनी माझे खांदे घरून मला उठवले, माझ्याकडे एकदा नीट पाहिले व मी रडते आहेसे पाहून म्हटले, “अहो जावई, तुम्हांला वाटलं की, ही बया विलायतेला जाऊन शहाणी होईल. मी सांगत नव्हतो ही रडूबाई मूर्खच राहाणार म्हणून ? गेली तश्‍शी परत आली !” त्यांनी माझ्या पाठीवर थाप मारली. भावनेने कुंद झालेले वातावरण कसे एकदम लख्ख झाले. सगळीजणं हसली.

  मला काय हुक्की आली कोण जाणे, मी आईजवळ जाऊन हळूच वाकून तिच्या गालाचा मुका घेतला. आई चकित होऊन विचारती झाली, “हे गं काय?” मी काही बोलायच्या आतच वडील म्हणाले, “अगं हे विलायती चाळे !”

  (‘प्रेमाची रीत’ या लेखातून)

  -oOo-

  टीप:
  मूळ लेखनात बरेच मोठे– पान-पानभर मोठे परिच्छेद आहेत. मोबाईलच्या छोट्या पडद्यावर वाचण्यास सोयीचे व्हावे म्हणून मी शक्य तितकी संगती राखून लहान परिच्छेदांत विभागले आहे, अर्थातच मजकुरात काहीही बदल न करता.

  पुस्तक: परिपूर्ती
  लेखक: डॉ. इरावती कर्वे
  प्रकाशक: रा. ज. देशमुख आणि कंपनी
  आवृत्ती दुसरी (१९५१), दहावे पुनर्मुद्रण (१९९०)
  पृ. ७-१०.