गुरुवार, ७ नोव्हेंबर, २०२४

अंतरीच्या या सुरांनी

समोरच्या झाडातून बुलबुल साद घालू लागला म्हणून गॅस बारीक करून मी गॅलरीत आले. त्याचे गाणे चालूच होते. त्या सुराच्या दिशेने खूप शोधले, पण तो कुठेच दिसेना. हा त्याचा नेहमीचच खेळ आहे. आणि मीही वेडी दर वेळी अशी धावत येते, फसवली जाते आणि मग वैतागतेही. आज मात्र काय झाले कोण जाणे, न रागावता तिथेच डोळे मिटून स्वस्थ बसले. मग त्या गोड सुरांची, समोरच्या त्या झाडांची, झाडांमागल्या आकाशाची, त्यात बागडणाऱ्या ढगांची, त्यांतून कोसळणाऱ्या जलधारांची, त्यांना पोटाशी पेणाऱ्या माझ्या धामापूरच्या तलावाची, त्यातल्या इवलाल्या माशांची, तिथल्या त्या संरक्षक टेकड्यांची, त्यांच्या कुशीतल्या, माझ्या रक्ताशी नाते सांगणाऱ्या, लाल लाल पाऊलवाटांची– साऱ्या साऱ्या आसमंताची, पंचमहातत्त्वांची सावली त्या मिटल्या डोळ्यांतून अलगद आत उतरली. ती अंतर्बाह्य पांघरून मी निवान्त हलकी हलकी झाले.

आता या वयातही स्वर्गीय परी होण्याची ही अवस्था नेहमीची नाही. क्वचित कधी हा भाग्यशाली योग माझ्या वाट्याला येतो तेव्हा मला पंख फुटतात. नको असलेली, हवी असलेलोही, सगळी सगळी बंधने गळून जातात, आणि स्वच्छंद फुलपाखरासारखी मी एका अ‌द्भुताच्या प्रदेशात तरंगायला लागते. वाट्याला आलेल्या आयुष्यातून काढलेली ही पळवाट आहे, की थकल्या-भोगल्या-भागल्या तनमनांची गरज आहे? परिणती कसली का असेना, सत्य स्थिती ही अशी आहे खरी. तो बुडत्याचा आधारही असेल कदाचित !

सोयरे सकळ

ही स्थिती किती काळ टिकते? इथला काळाचा हिशेब, सेकंद-मिनिटं-तास दाखवणाऱ्या घरातल्या भितीवरच्या किवा मनगटावरच्या वगैरे यांत्रिक घड्याळांच्या कालगणनेत करताच येणार नाही. हे विश्वच वेगळे, इथले गुरुत्वाकर्षणही वेगळे. इथली वजने, मापे, परिमाणे, गणिते सगळे सगळे अगदी वेगळे आहे. पण जन्मभराचे संचित आपल्याबरोबर सोबतीला असते ना, तेव्हा संदर्भ मात्र पूर्वायुष्यातल्या छोट्यामोठ्या आठवांचे असणे अपरिहार्यच नव्हे का?

हा एकटेपणा आहे की एकान्तवास आहे? Loneliness की solitude आत्ममग्नता? विजनवास? आत्मकोषात जाणे? मला नक्की काहीच सांगता येणार नाही. सगळ्या, शब्दांच्यादेखील सीमारेषा धूसर झाल्या आहेत. इतक्या मौल्यवान, सुंदर, श्रीमंत, भव्य चौकटीतला, प्रभावळीतला, तोरणातला असा हा एकान्तवास, हा आत्मकोष मनाला शांतही करतो आणि हळुवारही. आज अचानक मन किती तरी वर्षे मागे गेले. एक स्वच्छ ताजी टवटवीत नजर नजरेला भिडली. समजायचे ते सर्व काही तत्क्षणी समजून गेले. माझ्या मनातल्या, माडगूळकरांच्या भविष्यातल्या गाण्याला सुधीर फडक्यांनी सूर दिले : ‘डोळ्यांतुनी हळू या हृदयांत पाय ठेवा’. त्याच्या हातात सुरंगीचे गजरे बांधत रेशिमकाठी स्वप्नांच्या मिठीत मिटल्या डोळ्यांनी जागेपणी विसावायला आयुष्यभराचा थकवा गोळा झाला.

ते माझे त्या वेळचे डोळे कुठे गेले? मला चष्मा लावलेली प्रथम पाहिली तेव्हा माधव एकदम म्हणाला, “श्याः! तो– तो चष्मा काढून टाका बरं आधी. तो आणि कशाला लावला? त्या चष्यात तुम्ही बऱ्या नाही दिसत.”

मी खोटेच हसत म्हणाले, “तुम्ही मात्र कसेही दिसला तरी मला बरेच दिसता. अगदी डोळ्याला डोळे भिडवून पाहत राहावं असेच. पण–”

“पण काय?”

“पण अगदी खरे खरे कसे आहांत तसेच दिसायला हवेत म्हणून तर माझ्या डोळ्यांची हरवलेली ताकद परत आणण्यासाठी आता चष्मा लावायला लागले.”

त्या डोळ्यांवर चष्मा येऊन खूप काळ लोटला; माधवला जाऊनही आता खूप काळ लोटला. पण डोळे मिटून असे एकान्तात गेले ना, की गेलेल्या, येणाऱ्या, न येणाऱ्या, कोणत्याही काळाचा तुकडा हवा तेव्हा, दवात न्हालेल्या अर्धोन्मीलित कळीसारखा ताजा होऊन येतो.

काळ कोणताही असो, माझी माणसे त्यांच्या खऱ्या रूपात मला नेहमीच सुंदर दिसतात. फक्त मुखवटा चढवून आली तर मात्र तो मुखवटा कितीही देखणा असो, ती माणसे मला नाही पाहवत. तशा खूप गोष्टी सुंदर असतात. चित्रे, शिल्पे, अक्षरे, मांडणी, शरीरे पण... ती शृंगारता येतात, नटवून अधिक सुंदर करता येतात. पण ‘आपलं माणूस’ हा प्राणी मात्र साऱ्या-साऱ्याहून अगदी वेगळा आहे. खऱ्या, नैसर्गिक स्वरूपातच तो सुंदर दिसतो.

एखाद्या गोष्टीतल्या रूपगुणांपेक्षा तिच्या गाभ्याला, अर्काला, मर्माला अधिक महत्त्व देण्यात माझे काही कुठे चुकत असेल का?

ह्या एकटेपणाचा, एकान्तवासाचा, आत्मकोषाचा हा एक फायदा असतो. काही चुकले तरी त्याचा दुसऱ्या कुणाला उपद्रव नसतो. त्यामुळे चुकायचेही स्वातंत्र्य, सुख भरपूर उपभोगता येते. म्हणून का एकटेपणा मला हवाहवासा वाटतो? की एकटेपणाच्या राज्यात फक्त दुःख, उदासीनताच नांदत असणार याची पुरेपूर जाणीव असूनही आपण त्यातच प्रवेश करतो. कारण दुःख हीच त्या क्षणी आपली गरज असते? श्रेष्ठ साहित्यातही शोकान्तिका आपल्याला अधिक आकृष्ट करतात, तशी? मनापासून नको असेल तर एकटेपणा घालवणे तसे फार अवघड नाही. तो तापदायक असेल, त्यात संकट वाटत असेल, तर काहीतरी किंमत देऊन त्यातून बाहेर पडणे अशक्य नाही. थोडे मनाविरुद्ध मिळते घेणे, समझोता, थोडीफार मानसिक किंमत. पण त्याला तयारी हवी आणि त्या देवघेवींची निकड हवी. माझ्यात मुळातच ह्या गोष्टीची उणीव असावी.

आपला गोतावळा म्हणजे आपल्या आयुष्याला अर्थ देण्यासाठी आपणच गोळा केलेली सजीवसृष्टी. पण पुढे कधीतरी असाही एखादा क्षण येतो, अशी अवस्था निर्माण होते, की सजीव, निर्जीव सगळ्या सगळ्या वस्त्रालंकारांचे ओझे नको वाटते, पेलवेनासे होते. निसर्गावस्थेत, निसर्गातच विरून जावे, तन्मय व्हावे वाटते.

(...)(१)

पण असा एखांदाच क्षणही इतका जड, भरलेला, भारलेला असतो की तोदेखील प्राणांतिक थकवा आणतो. ही माझी माणसे काही आज हयात नसलेली आणि काहीं असलेलीही. जी आहेत तीही आपापल्या परीने आपापल्या जीवनात गुंतलेली आहेत. मीही ‘दूरस्थ कुणी’ होऊन गेले. बहुतेक सगळे धागे तुटून गेले आहेत. क्वचित उरलेसुरलेले मीही तोडून टाकते आहे. अशा मुक्त अवस्थेतही, सुंभ जळला तरी मागे राहणाऱ्या पिळासारखी ही कसली बंधने आठवांच्या धाग्यांनी मला जाळ्यात पकडतात? कोळ्याच्या जाळ्यासारखे नाजूक आणि उन्हाच्या कवडशात तजेलदार दिसणारे हे सप्तरंगी जाळे त्या कोळ्यासारखे मीच विणते का? कशासाठी? एक मात्र बरे आहे, आज हयात असलेली, नसलेली, एकमेकांना ओळखणारी आणि न ओळखणारीही, तिथे भेटणारी सारी जणे माझी आहेत, माझी होती तेव्हाची आहेत.

मी त्यांच्यावर खूप प्रेम केले.

आपण प्रेम करतो म्हणजे काय करतो? चित्र काढणाऱ्या, शिल्पाकृती कोरणाऱ्या कलावंताचे हात जसे रंगांशी, मातीशी, दगडांशी हळुवार क्रीडा करत मनातल्या कलाकृतीला डोळ्यांसमोर प्रत्यक्षात आकारत असतात तसेच कुठेतरी आपल्या मनातली प्रेममूर्ती आपण आपल्या प्रेमिकात कल्पित असतो का? पूर्णत्वाला नेत असतो का? कुरवाळता यावी म्हणून मनातली अशरीरिणी प्रेममूर्ती डोळ्यांसमोर साकार करीत असतो का? आपल्याच भावनांचे, अपेक्षांचे तिथे आरोपण करीत असतो का? जगत असतानाच्या प्रत्येक क्षणी आपण खरे खरे काय करत असतो ते ओळखणे मोठे कठीणच आहे.

मला वाटते, कोणत्याही एका क्षणीदेखील आपण एकच नसतो. निदान मी आताशा तरी एकच नाहीच. चारचौघांतली मी हाडामांसाची अशी अगदी सामान्य व्यक्ती आहे. पण मी एकटी असताना माझ्यातली सुप्त चैतन्याची ज्योत, जी चारचौघात मलूल होऊन विझायला आल्यामुळे उगाचच फुरफुरत असते, ती अधिक स्नेहमयी होऊन तेवायला लागते. संवेदना तेजस्वी व्हायला लागतात. पंचमहाभूतांच्या राज्यात जणू पाहुणचाराला गेल्यासारख्या सुखावतात. कोंडलेल्या श्वासांना सूर सापडेल वाटतो आणि ओठांवर गाणे फुटू पाहते. वयोमानाप्रमाणे (आजवर दुर्लक्षित केलेले) शरीर कुठे ना कुठे दुखत असले तरी ते दुःखदेखील सोसण्याचे बळ येते, की शरीराचे अस्तित्वच जाणवेनासे होते, कोण जाणे. 

कासवासारखे किवा गोगलगायीसारखे माणसेही स्वतःला स्वतःत मिटून घेतात का? आत कुठेतरी, खोलवर, अगदी गुप्तपणे चारचौघात जणू माझ्यातली मी नसलेले एक कवच वावरते आणि एकटेपणी कळी फुलायला लागते; रूपवती, गंधवती, तेजस्विनी होते. अंतर्यामीच्या या अस्तित्वाला एक स्वतःचा गर्भाशय असतो. नाजूक, पण कणा असलेला. संदिग्ध. क्वचित कधीतरी, पण त्यातून अवर्णनीय असे काही निष्पन्न होते. आतल्या आतच. स्वतःपुरते अनिर्वचनीय. पंचमहातत्त्वांशी स्नेहाचे नाते जोडण्याची ताकद असलेल्या प्रसववेदनाच गळ्यात स्वयंभू गंधार असलेली गाणी होऊन जन्माला येतात. आणि निसर्गातले सगळे रंग, गंध, मांगल्य, पावित्र्य, वात्सल्य, करुणा, चेतना, तेज, ओलावा, अगदी जादूसुद्धा चहूकडे बरसत राहतात.

अंतर्यामीच्या या बंदिस्त जगात पुन्हा पुन्हा जायला मला कां आवडते? बाहेरच्या जगाचा पुरेपूर अनुभव, अगदी उघड्या डोळ्यांनी आणि सर्वांगाने, सर्वार्थाने घेतला नसता, तर या आतल्या गाभ्याची थोरवी मला कधी जाणवलीच नसती. या बरसातीत चिंब भिजूनही मी कोरडीच राहिले असते.

इथे दुसरे कुणी नाही. त्यामुळे अपेक्षाही नाहीत आणि अपेक्षाभंगही नाहीत. फसवणूक, निराशा, औदासीन्य काही काही नाही. हवा तितका गारवा आणि हवी तितकी ऊब. आपलीच आपल्याला सोबत, हवी तितकी हळुवार.

मघाशी समोरच्या झाडावर बसून गाणारा तो बुलबुल कोणते गाणे म्हणत होता? पक्ष्यांच्या गाण्याला अर्थ असतो, पण त्यात शब्द असतात? मानवाच्या भाग्यवान जातीत जन्म झाला आणि शब्द, भाषा, कविता या गोष्टी मला लाभल्या या जाणिवेने मी मोहरून गेले. या अद्भुत वरदानापुढे लीन झाले आणि माघार घेत काळाच्या उलट्या दिशेने लहान लहान होत गेले. अगदी अणुरेणुया थोकडी. आणि गिरक्या घेत गरगरायला लागले.

या विश्वातला प्रत्येक ग्रहगोल स्वतःभोवती आणि आपल्या जन्मदात्याभोवती गोल गोल अखंड चकरा मारतोय. असे गोल गोलच फिरायचे तर सुरवातीचे स्थळ याला काही महत्त्वच उरत नाही. त्या परिघातला प्रत्येक बिंदू आणि त्या स्थळीचा निमिषार्धाचा गतिमान मुक्काम हा आगमन आणि प्रस्थान यांच्या मीलनाचा सोहळा साजरा करीत असतो, आणि तीच त्यांच्या अस्तित्वाची इतिकर्तव्यता. पण या निरर्थक चक्रनेमिक्रमालाही द्यायचाच ठरवला तर किती अर्थ देता येतो!

जन्म. किती साधी, सोपी, विपुल आणि म्हणूनच किती क्षुल्लक घटना ! पण कवींनी त्याला, सूर्यकिरणांनी कल्पवृक्षाच्या फांदीला बांधलेल्या, फुलांच्या रंगित-गंधित पाळण्यात जोजवला. गोविंदाग्रजांनी त्याच्या पायी घुंगुरवाळा घातला आणि हाडामासाच्या त्या क्षुल्लक बाळगोळ्याचा राजपुत्रच नव्हे तर यक्षकिन्नरही होऊन गेला. हे कवी, अगदी कालपरवाचे आमचे गोविंदाग्रज, बालकवी, आरती प्रभू... कुबेराला आणि कर्णालाही हेवा वाटावा असे चिरंजीव दान मानवजातीला देणारे हे कवी– त्यांच्या ललाटी सुखाच्या चार ओळी लिहाव्या असे नियतीला कां वाटले नाही? की राजराजेश्वरांनी निजशिरी धारण करावे अशा मोलाच्या रत्न-सोन्याने मातीतच जन्म घ्यावा हाच तिचा नियम आहे? की माती आणि रत्न ही एकाच मोलाची आहेत– तितकीच अर्थपूर्ण आणि तितकीच निरर्थक? या चक्रात फसणे मात्र निश्चितच निरर्थक.

ही विचारचक्रे अनंत आहेत आणि एकात एक गुंतलेली. त्यांतल्या एका चक्रात फिरता फिरता आपण दुसऱ्या चक्रात कधी फेकलो जातो कळत नाही. फिरणे मात्र चालूच राहते. त्या त्या चक्राला एक सूर असतो, नाद असतो. सूरलयीचे मिलन.

मघाचा तो दूरचा घंटानाद कधी बंद पडला कळलेच नाही. आता या क्षणी घुंगुरवाळा वाजू लागला आहे. सोन्याच्या पिंपळपारावर बसून साक्षात गोविंदाग्रजच गाताहेत... रात्रीच्या काळी जों बसली ब्रह्मानंदी टाळी, मनिं तेव्हां बाणे, जे गाणें अस्फुट मंजुळवाणें... गाणे मंजुळ ते... आईच्या कुशीत विसावलेले ते गाणे प्रवाहित होऊन अंगणात आले तेव्हा वाळ्याभोवती झुळझुळणाऱ्या त्या गाण्यात पक्ष्यांचे सूर मिसळले, सूर्यकिरणांचे तेज त्याला लाभले आणि फुलांच्या रंगगंधाने ते भारून गेले. मातीच्या स्पर्शाने ते उबदार झाले आणि वाऱ्याच्या झुळकीबरोबर बागडत राहिले. दिवस वर वर येत गेला तसे तेही उंच होत होत आकाशाला भिडले आणि उन्हे उतरत गेली तेव्हा त्यांच्याबरोबर समुद्रापाशी झेपावत क्षितिजाला जाऊन मिळाले. बघता बघता केवढा प्रवास झाला! एक अख्खे आवर्तन पुरे झाले. या क्षितिजाच्या काठाशी उभ्या उभ्या स्वतःभोवतीच एक गिरकी घेताना, ते गाणेच होऊन इथवर आलेल्या माझ्या लक्षात आले. आता अवतीभोवती कुणीही नाही. सूर्य केव्हाच बुडाला. समुद्रही त्याच्याबरोबरच अंतर्धान पावला. क्षितिज म्हणजे तर आभासच. म्हणजे मग यापुढे सोबत लाभलीच तर कुणाची लाभणार ? थेट पंचमहाभूतांचीच ?

धुळीच्या कणाला महाभूतांची सोबत! या कल्पनेनेच मग थिजून गेले. या एवढ्याशा मिटल्या डोळ्यांना दिसते तरी काय काय आणि कुठपर्यंत! दवबिंदूपासून महासागरापर्यंत, तृणांकुरापासून घनदाट अरण्यांपर्यंत, कवडशापासून कोटिभास्करांपर्यंत, हलक्याशा श्वासापासून सोसाट्याच्या उत्पाती वादळापर्यंत, अगदी पाताळापासून आभाळापर्यंत. इवल्याशा मुठीपासून ब्रह्मांडापर्यंत ही सगळी अनुभूती फक्त एकट्याच्या मालकीची. यातले काहीही, कितीही उपभोगावे, अखंड विश्वाशी तन्मय होऊन जावे. प्रचंड धबधब्यांचे आवाज मग डरकाळ्या फोडत कानठळ्या बसवत नाहीत. खर्जातल्या वाद्यवृंदाचा तो घुमारा दऱ्याखोऱ्यांत भरत असताना माझ्याही कानांतून रंध्रारंधांत स्रवत जातो. आणि काळजाचा ठेका चर्चच्या घंटेसारखा आसमंताला साद घालायला लागतो. 

धबधब्यांच्या या संततधारा, हे तीर्थस्वरूप पाणी शरीरात झिरपत जाते, रक्ताशी एकजीव होते. ते गालांवरून दोन्ही डोळ्यांवाटे ओघळते, तेव्हा तिथले सगळे पूर्वसंचित धुऊन काढू पाहते. हा सर्वव्यापी अनुभव देताना मन इतके व्याकूळ की व्हावे? याच गालांवरून पूर्वायुष्यात वेगवेगळ्या वेळी वेगवेगळ्या कारणांनी वाहिलेल्या अश्रूच्या आठवणी तिथल्या त्वचेशी जणू एकरूप झाल्या आहेत ते लागेबांधे तुटता तुटत नाहीत, सुटता सुटत नाहीत. त्या घुंगुरवाळ्याभोवती झुळझुळणारे ते मंजूळ गाणी कानांत साठवून मातापित्यांचे ओठ जेव्हा जेव्हा या गालांना चुंबायला बिलगले तेव्हाचे त्यांचे हळुवार आनंदाश्रू याच गालांना सुस्नात करून गेले असतील ना?

त्यांच्या आठवणी त्यांच्याबरोबर गेल्या, माझ्या माझ्याबरोबर जातील. पण माझ्या जोडीने जाण्यासाठी शेवटपर्यंत त्या माझ्या सोबतीला राहतील ना? या शंकेने येणारी व्याकुळता इतकी भयंकर आणि स्फोटक असते, की ती क्षणार्धात पुन्हा मला वास्तवातल्या रामरगाड्याच्या त्या नेहमीच्या चक्रात चुलीपाशी आणून सोडते.

(‘चक्र’ या लेखातून)

-oOo -

पुस्तक: सोयरे सकळ
लेखिका: सुनीता देशपांडे
प्रकाशक: मौज प्रकाशन गृह
आवृत्ती तिसरी
वर्ष: २००३
पृ. ८२-८९.

(१). इथे ‘तन्मय’ या शब्दाच्या आधारे फुटलेला एक विचाराचा फाटा आहे. तो मजकूर इथे वगळलेला आहे.


टीप: मोबाईलच्या लहान पडद्यावर वाचण्यास सुलभ व्हावेत म्हणून मजकुरात अथवा वाक्यांच्या क्रमात कोणताही बदल न करता, काहीही न वगळता, भर न घालता मूळ लेखातील एक-दोन मोठे परिच्छेद लहान परिच्छेदांत विभागले आहेत.


हे वाचले का?

मंगळवार, ८ ऑक्टोबर, २०२४

गेले... ते दिन गेले

वेगवेगळी फुले उमलली
रचुनी त्यांचे झेले
एकमेकांवरी उधळले गेले...
ते दिन गेले...

भ. श्री. पंडितांची ही कविता जेव्हा केव्हा ऐकते, तेव्हा तेव्हा गेल्या दिवसांविषयीची माणसाच्या मनातली हुरहूर किती सार्वत्रिक आहे, हे जाणवून मी नवल करीत राहते. अगदी लहान असताना रानात एकट्या पडलेल्या लाकूडतोड्याच्या मुलाची गोष्ट मी ऐकली होती. एक लहानगा सुंदर पक्षी त्याला मित्र मिळाला आणि न पाहिलेल्या जगाविषयीची किती तरी अद्भुत गाणी न् गोष्टी लाकूडतोड्याचा मुलगा त्या पाखराकडून ऐकत राहिला. मग त्याला वाटलं की, या पाखराला कायमचंच जवळ का नये ठेवू? त्यानं एक सुरेख पिंजरा बनवला, पण पाखरानं तो पिंजरा पाहिला मात्र, ते जे उडून गेलं, ते परत कधीच त्या मुलाला भेटलं नाही.

लहानपणी ऐकलेल्या त्या गोष्टीतली अद्भुतता आणि सुंदरता आता उरलेली नाही मनात; पण वाटतं की, आपण माणसंही पुष्कळ वेळा त्या लाकूडतोड्याच्या मुलासारखी होतो. हातून निसटलेलं आयुष्य पकडून कायमचं जवळ ठेवण्याची तीव्र इच्छा करणारी, जुने निर्मळ आनंद साठवून हुरहुरणारी माणसं.

लोक आणि अभिजात

आमचे देव तरी आमच्यापेक्षा वेगळे कुठे आहेत ? भवभूतीचा ‘उत्तररामचरिता’मधला राम आठवतो का? वनवासातून रावणवधानंतर परतलेल्या रामसीतेनं अयोध्येचं राज्य स्वीकारलं आहे. वनात जाण्यापूर्वी ते अगदी किशोरवयीन होते. आता चौदा वर्षांनंतर ते पक्व तरुणपणात आले आहेत. कुणा एका चित्रकारानं काढलेली रामाच्या आयुष्याची चित्रकथा पाहताना अयोध्येतले जुने दिवस आठवून राम म्हणतो,

जीवत्सु तातपादेषु नवे दारपरिग्रहे
मातृभिश्चिंत्यमानानां ते हि नो दिवसा गताः।

वडील हयात होते आणि माता सर्व प्रकारची काळजी घेत होत्या. नुकताच विवाह झाला होता. ते दिवस गेले आता !

– रामाच्या मनातली ही खळबळ राम गणेश गडकऱ्यांनी किती सुंदर मराठीत उतरवली आहे, तुम्हाला माहीत असेल. ‘प्रेमसंन्यास’ या त्यांच्या नाटकातल्या लीलेच्या तोंडी घालण्यासाठी त्यांनी उत्तररामातल्या या श्लोकाचा कविताबद्ध भावानुवाद केला आहे. ते त्यांचं स्मृतिगीत फार गोड आहे.

आठवतो का सांग सखे तो काळ विवाहाचा
बाळपणाचा, मुग्धपणाचा, निर्मळ भावाचा ?

तो मुग्धपणाचा काळ असा होता की, जेव्हा चिमुकल्या मनाचं पुरेसं उमलणं झालेलंच नव्हतं. आई-वडील काळजी घेत होते, मुलाचं बाळपण बघून स्वतःचं बाळपणही पुन्हा आठवत होते, पण बघता बघता गेलेच ते दिवस !

तू सीता ती, राम तोच मी, आज त्याच माता
परि जे गेले दिन ते आता येतिल का हाता ?

सुकल्या फुलाला सुगंध जसा पुन्हा यायचा नाही, तसे ते गेले दिवस पुन्हा यायचे नाहीत.

अगदी हाच भाव केशवसुतांच्या ‘हरपले श्रेय’ या कवितेत व्यक्त झाला आहे. लुटुपुटीचा संसार मांडणारी लहान, अजाण मुलगी असते. त्या लटक्या संसाराच्या खेळात जो आनंद, जे सुख ती अनुभवते, ते खऱ्या संसारातही तिला गवसत नाही आणि मग चुकचुकत राहतं मनात. बावरते वृत्ती. पण जे हरपतं ते गवसत नाही पुन्हा.

त्रिखंड हिंडुनि धुंडितसे
न परि हरपले ते गवसे

लहान मुलीचं अजाण, निष्पाप मन, त्या अजाणतेपणामुळेच जगातल्या दुःखांविषयीची, विपरीततेविषयीची, मोह-द्वेष-वंचनेविषयीची तिला मुळीच न लागलेली चाहूल, ते निश्चित, निर्भरपण आणि त्या लटक्या खेळापासून दूर असलेलल्या प्रत्यक्ष संसारातल्या अडीअडचणी. त्याचं अवघडपण– तसं आयुष्य पुन्हा नाहीच गवसत, मला वाटतं, जगभरच्या गायकानी कधी तरी कुठे तरी अशा हुरहुरीची गाणी गायली असतील, कवींनी आणि लेखकांनी कविता आणि लेख लिहिले असतील, चित्रपटांनी आणि नाटकांनी, वाद्यांनी आणि कुंचल्यांनी असे तरल क्षण अनेकदा पकडले असतील,

माणसाचं वाढतं वय आणि जगाच्या अनुभवांनी मरत जाणारं त्याच्यामधल निरागसपण यामुळे बाळपण आणि यौवन या दोन काळांविषयी त्याच्या मनात सदैव एक असोशी आहे. ‘डेज दॅट आर नो मोअर !’ यासारखे उद्‌गार प्रौढ माणूस मधूनमधून काढतच असतो. एखादा आंग्ल कवी आपल्या बाळपणाचं जणू प्रतीक बनलेल्या फरच्या उंचच्या उंच झाडांची आठवण करताना म्हणतो, ‘ती झाडे इतकी उच होती की, आभाळाला टेकली आहेत असं वाटायचं, तेव्हा तो आमचा मूल म्हणून भाबडेपणाचा विचार होता खरा, पण त्यात केवढा तरी आनंद भरलेला होता. आज मात्र तो आनंद उरलेला नाही. कारण त्या वेळी जसं आकाश जवळ होत, तसं ते आता मुळी उरलेलंच नाही.’

लोकांच्या नेहमीच्या बोलीत, म्हणींमध्ये, वाक्प्रचारांमध्ये आणि मनमोकळ्या गीतांमध्ये या भावनेचं प्रतिबिंब न पडतं तरच नवल. अभिजात कवींनी आणि लेखकांनी ज्या हृद्यपणे आणि सूक्ष्मपणे या भावनेला वेगवेगळ्या संदर्भात व्यक्त केलं आहे, त्यापेक्षा वेगळं आणि वास्तव, अधिक ठोस असं या भावनेचं रूप आपल्याला लोकपरंपरेत दिसतं.

एरवी साधं बोलताना सुद्धा घरातल्या आयाबाया मुलींना-लेकींना म्हणतात पहा, ‘खेळून घे बाई किंवा हासून घे बाई. एकदा नवऱ्याघरी गेलीस की मग या गोष्टी करू म्हटलं तरी करता येणार नाहीत’ किंवा कधी असंही कुणी काकू-मावश्या म्हणतात, ‘आता लहान आहात तोवर सगळं करून घ्या. नंतर मग आहेच आमच्यासारखं खस्ता खाणं.’

जाणारा काळ परत येत नाही तेव्हा तो मनमुराद उपभोगावा, हे दैनंदिन आयुष्यातलं सत्य गाथासप्तशतीमधल्या एका गाथेमधल्या कुणा बाईच्या तोंडून वदवलं गेलं आहे,

नदीच्या पुरासारखं असतं तरुणपण,
दिवस-रात्र गेले की नाहीच परतून यायचे.
मुली, का मग असे उभे जळायचे ?

यौवनाचा उपभोग घ्यायला नकार देऊन दुःखात चूर झालेल्या कुणा तरुण मुलीला तिच्या समंजस सखीनं किंवा कुणा प्रौढ अनुभवी नातलग स्त्रीनं केलेला हा उपदेश आहे; तिची काढलेली समजूत आहे. यामध्ये वाया जाणाऱ्या यौवनाबद्दलची हळहळ अधिक आहे. त्याबद्दलच्या सावधतेचा इशारा अधिक आहे.

ओरिसातल्या एका आदिवासी गाण्यात मात्र हाच भाव बिंबलेला दिसला, तरी त्यामध्ये आईच्या हृदयाचं लेकीविषयीच्या प्रेमाचं भरतं आणि तिच्याविषयीची आतड्याची माया अधिक आहे. एखाद्या आधुनिक कवितेलाही मागे सारील असं हे मुंडा करमा आदिवासींचं नृत्यगीत आहे. करमा हेच त्यांच्या नाचाचं नाव. तरुण-मुलामुलींच्या मनाचं प्रतीकच जणू! या गाण्यातली आई म्हणते आहे–

ग माझे बाई
तरुणपण आहे,
नाचून घे हा करमा नाच
नंतर संपून जाईल हे नाचणं
थांबेल नाच.
मग संसार मांडशील
अन् डाळभाताची काळजी करशील.
तेव्हा माझे बाई
हे गाण्याचे हसरे शब्द
दिवस-रात्र भरून टाकणारे,
कायमचे हरवतील.
किती दुःख करशील,
हळहळशील किती !
पण माझे बाई,
ही गेलेली पोरपणाची वर्षे
परत कशी येतील ?
कशी येतील ?

-oOo-

पुस्तक: लोक आणि अभिजात.
लेखक: अरूणा ढेरे.
प्रकाशक: मंजुल प्रकाशन.
आवृत्ती पहिली.
वर्ष: १९९३.
पृ. १२७-१३०.


हे वाचले का?

बुधवार, २५ सप्टेंबर, २०२४

दशांशचिन्हांकित कविता आणि प्रमेय-प्रत्यंतर

त्यांनी ‘चिमुकलीच कविता’ शिकवायला घेतली ती या वर्षातील शेवटचीच कविता होती. नव्हे, ती शाळेतीलच शेवटची कविता होती.

“यात एक ओळ फार झगझगीत आहे.” तातू हळूच म्हणाला. तो शेजारी बसला होता खरा, पण मनाने तो दूर कुठे तरी निघून गेला होता.

कविता संथपणे चालली होती. गोंडस नाजुक चिमणी बाला हळूहळू स्पष्ट होत चालली. केस सरळच, पण काही मात्र कुरळे. कच्च्या पोवळ्यांच्या चकत्या करून लावल्याप्रमाणे वर्खी नखे (नखे लाखिया, दात मोतिया, आणि स्तनाकार पेले... यांची जपानी रमलाची रात्र चिमुकलीच कविता मोठी झाल्यानंतरची) विशेष प्रतिकार न करता, पण फारसे न झंकारता आम्ही त्या संथ ओळी ऐकत होतो, मग कसलीच चाहूल न दाखवता ती ओळ आली व सारे अंग थरारून गेले. तिच्या हनुवटीवरील तीळ म्हणजे तिच्या पुण्याईचे गणित करत असता विधीने दिलेले दशांश चिन्ह कमळाच्या परागतंतूंतील एक विजेच्या झळाळीने उजळ झाल्याप्रमाणे मी अगदी बावरून गेलो व सारेच विसरलो.

माणसेः अरभाट आणि चिल्लर

नंतर बऱ्याच वर्षांची गोष्ट आहे. खऱ्या काव्याचे लक्षण कसे ओळखावे, हे आपल्यापुरते सांगताना ए. ई. हाउसमनने म्हटले आहे : एखादी ओळ आठवताच सारे अंग थरथरून येते. जर त्या वेळी मी दाढी करत असेन तर चेहऱ्यावरील केस एकदम ताठरतात. ही खूण त्याला पुरेशी आहे. Elfs and fairies shall dance no more... Brightness falls from the air, Queens have died young and fair...

एमिली डिकिन्सनला जाणवणारे लक्षण निराळे आहे : “खरी कविता वाचताना खोल कुठे तरी असा गारठा जाणवतो की विश्वातील सारी उष्णता जरी त्या क्षणी आपल्यात भरली, तरी तो नाहीसा होणार नाही असे वाटू लागते.”

तसल्या जातीचा एक लहान अनुभव मला आला, मास्तरांनी ती ओळ वाचली तेव्हा. गणितातील निर्जीव टिंबाला एका दशवर्षेच्या जीवनात निर्णायक रूप प्राप्त झाले. मास्तरांनी ती कविता अनेकदा शिकवली असेल, पण ते या ओळीवर थांबले. पुस्तकात बोट ठेवून ते खिडकीपाशी गेले, व तेथे किंचित रेंगाळून ते परतले. “या माणसाची भूकच वेगळी होती. त्याला एखादा पक्षी पाळायचा असता तर त्याला गरुड देखील निर्जीव वाटला असता, त्याने रूक पक्षीच मिळावायचा प्रयत्न केला असता !”

त्यानंतर मास्तर पुष्कळ बोलत राहिले. पण आता माझेच मन थाऱ्यावर नव्हते. दररोजच दिसणारा, खिडकीतून आलेला उन्हाचा पट्टा आज जास्तच का झळझळत आहे हे मला समजेना. पलीकडील ख्रिश्चन स्मशानभूमीतील झाडे स्तब्ध उभी होती खरी, पण त्यांचे सारे लक्ष माझ्याकडेच होते. कपाळाला एक लहान सुरकुती देऊन, मान किंचित वाकडी करून ब्रह्मदेव हे दशांश चिन्ह देऊन त्या मुलीचे भवितव्य ठरवण्याच्या विचारात आहे, आणि त्याच्या आज्ञेची वाट पाहत एक तेजस्वी टिंब त्याच्यासमोर तरंगत आहे, असे चित्र समोर अस्पष्ट दिसू लागले.

नंतर बऱ्याच काळाने माझ्या ध्यानात आले की, ते टिंब म्हणजे तिच्या हनुवटीवरील तीळ नव्हता, तर ती एका गोंदण्याची खूण होती. म्हणजे ते टिंब कुठे द्यायचे, हे जरी ब्रह्मदेवाने ठरवले होते, तरी त्याने अर्जुनाप्रमाणे एका गोंदणकाराला नाममात्र केले होते !

“आणखी एक ओळ जाता जाता तसेच चेटुक करून जाणारी आहे,” जागा झाल्याप्रमाणे तातू म्हणाला, “कृष्णाकाठी कुंडल आता पहिले उरले नाही.”

ही किमया होती ती मुख्यत्वेकरून कवीची, पण मला ती दातार मास्तरांकडून मिळाली म्हणून मला त्यांच्याविषयी कृतज्ञता होती.

दातार मास्तर मराठीप्रमाणे गणित देखील शिकवत. खरे म्हणजे शास्त्र आणि भूगोल सोडून सगळेच विषय त्यांनी केव्हा ना केव्हा तरी शिकवले होते. निरनिराळ्या रंगांच्या खडूंनी भरलेली पेटी उघडून भूमितीच्या तासाला ते हात चोळत फळ्यासमोर उभे राहिले की, आता येऊ दे समोर कोणतेही प्रमेय असा आवेश त्यांच्यात असे ! कधी तरी ते एक अजस्र लाकडी कंपास वर्गात आणत, व त्यात एका टोकात खडू अडकवून तो बाजूला ठेवून देत. इतक्या वर्षात त्यांनी तो वापरलेला मात्र आम्ही कधी पाहिला नाही. उलट हातात खडू धरून हात सैलपणे गोल फिरवून आपण सुरेख वर्तुळ काढू शकतो, असे ते आम्हांला अभिमानाने सांगत.

इतर सिध्दांत-प्रमेये सांगताना ते अनेकदा पायथागोरासच्या सिध्दांताचा उल्लेख करत. पण अनेक दिवस पायथागोरासची पाळी येईना. तो सिध्दांत बराच मोठा असल्यामुळे त्यासाठी दोन तास तरी सलग हवे असत. आमची उत्सुकता वाढतच गेली. पायथागोरास हा एक ग्रीक तत्त्वज्ञ होता, व त्याचा पुनर्जन्मावर विश्वास होता. कदाचित तो भारतात देखील येऊन गेला असेल. पृथ्वी एका स्थिर बिंदूभोवती फिरते, असा त्याचा विश्वास होता. त्याची देखील एक शाळा होती. पण एखादा विद्यार्थी मध्येच त्याचे शिकवणे सोडून गेला, तर त्याने दिलेली फी समारंभपूर्वक त्याला परत केली जात असे. तो गेल्यानंतर मात्र त्याच्या बसण्याच्या जागेवर थडग्यावर ठेवतात त्याप्रमाणे त्याचे नाव असलेला एक दगड ठेवला जात असे.

अशा पुष्कळशा गोष्टी मास्तरांनी सांगितल्या होत्या. त्याच्या नावावर असलेला सिध्दांत प्राचीन ईजिप्तमध्ये आधीच माहीत असावा. पण प्राचीन इतिहासात काही वेळा कुणाचे तरी श्रेय कुणाला तरीच दिले जाते. ज्याला आपण अरबी आकडे म्हणतो, ते खरे म्हणजे हिंदू आहेत(१). प्लेटो नावाच्या तत्वज्ञाने तर ज्यांना भूमितीची आवड नाही त्यांना आपल्या शाळेत प्रवेश नाही, असे जाहीरच केले होते. आमच्यापैकी बहुतेकांना प्लेटोने आपल्या शाळेची पायरी देखील चढू दिली नसती, कारण गणित म्हणजे आकडेमोड, भूमिती म्हणजे रेघामोड, व सगळे मिळून एक असह्य मानमोड एवढीच आमची कल्पना होती.

अखेर वेळापत्रकात मास्तरांनी थोडा बदल करून घेतला, व दोन तास सलग मिळवले. त्यांनी लग्नातील नवरदेवाप्रमाणे झगझगीत पिवळ्या रंगाचा एक काटकोन त्रिकोण बोर्डावर काढला. त्याच्या कर्णावर जांभळ्या रंगाचा चौरस उभा राहिला. बाजूच्या दोन रेषांवरील चौकोन अद्याप कच्चे असल्याप्रमाणे हिरवट रंगाचे होते. मग पांढऱ्या खडूने रचना तयार झाली. संथ आत्मविश्वासाने एकेक पायरी दाखवत मास्तरांनी असे दाखवले की दोन हिरव्या चौरसांची बेरीज जांभळ्या चौरसाइतकी आहे.

यापूर्वी मास्तरांनी अनेक सिध्दांत शिकवले होते. जे सिध्द करायचे होते, ते स्वच्छपणे पटवून दिले होते. त्या QED मध्ये एक काम पार पाडल्याचे व्यवहारी समाधान होते. पावलापुढे पाऊल टाकून रस्ता निभावला होता इतकेच. पण पावलांना कधी पंख फुटून खालचा रस्ता खालीच राहिला नव्हता. Where Kingfishers Catch Fire... खंड्या पक्ष्याच्या पंखावर सूर्यप्रकाश पडून निळी वीज झळाळली नव्हती. कधी लोलकांतून पाहिल्याप्रमाणे कसल्याच रंगरेषा उमटल्या नव्हत्या. मास्तरांनी खडूचे हात झाडले व खुर्चीत बसून त्यांनी तपकिरीची डबी उघडली.

मी बोर्डाकडे पाहत होतो. त्या क्षणी काय झाले कुणास ठाऊक, हादरल्यासारखे होऊन सगळा वर्गच वितळल्यासारखा झाला. समोर एक भव्य काळा पडदा, त्यावर जांभळा व हिरवा असे दोन चौरस हळदी त्रिकोणाभोवती झळाळत उजळले. दोन लहान चौरस भिरभिरत जांभळ्या चौरसात मिळून गेले. मग मोठा जांभळा चौरस थरथरत चंद्रज्योतीप्रमाणे फुटला. आणि त्याचे दोन नवे लहान लहान चौरस झाले. ते आता रोखठोक स्वतःच्या स्वतंत्र सत्याने प्रकट झाले होते. म्हणजे म्हटले तर एक, किवा दोन आणि खरे म्हणजे दोन एकच व एकच दोन हे सारे एकेक पायरी समजावून घेत, सारे स्वच्छपणे समजावून घेण्यापेक्षा सर्वस्वी निराळे होते. हा एक अणुसाक्षात्कार होता.

झेन बुध्दवादातील Satori, साक्षात्कार या अर्थी वापरली जाणारी Epiphany ही कल्पना, एका देवदत्त क्षणी मी व इतर जग यांतील दुरावा जळून जाऊन मी आणि माझे जग, I and it जाऊन I and Thou, हे सारे नंतर खूप वर्षानी वाचनात आले. तसला अनुभव घेण्याचे मला भाग्य कधीच लाभले नाही. पावले धुळीतच रखडत ठेचाळत राहिली. राजहंस कधीच खाली उतरले नाहीत. पण त्यांचे एक झरझर प्रतिबिंब मात्र मानसजलावर क्षणभर सरकून गेले. त्या क्षणी अशा तर्‍हेचा अत्यंत दुर्मिळ, मूल्यवान व अगदी कणरूप अनुभव मला स्पर्श करून गेला हे मात्र खरे. घंटा झाली व मी भानावर आलो. मास्तर निघाले, पण जाता जाता ते म्हणाले, “काय भोपळेबुवा, डुलकी लागली होती वाटतं? मी दोन प्रश्न विचारले तुला.”

एरवी मला थोडी शरम वाटली असती, पण त्या क्षणी मात्र मी अगदी निर्विकार, अलिप्त होतो. पुढचा तास आपटे मास्तरांचा होता. मी पुस्तके घेऊन ख्रिश्चन स्मशानभूमीत आलो. तेथे कोपऱ्यात जी दोन थडगी होती. त्यांच्यावर सपाट गुळगुळीत अशी मोठी फरशी होती. तेथे स्टीफन माळी काही तरी करत होता. आता माझी त्याच्याशी चांगलीच ओळख झाली होती. तो हसला व झाडणीने फरशीवर पडलेली वाळलेली पाने बाजूला करून तो दुसरीकडे गेला.

मी फरशीवर पसरलो. कसली बोच नाही, हाव नाही. हातमोजा उलटा केल्याप्रमाणे सगळेच वेगळे, उलटे झाले होते. त्या क्षणी देखील मनातील ती उत्कट नीरवता मला प्रकट करता आली नसती. इतक्या वर्षानंतर उरली आहे ती फक्त स्वतःलाच जाणवणारी आठवण.

अशा अनुभवाचा भव्यतेशी किंवा स्वतःच्या मोठेपणाशी काडीचाही संबंध नसतो. तसला अनुभव पॅसिफिक महासागर प्रथमच पाहिलेल्या कोर्टेझला (खरे म्हणजे बाल्बोआला) आला असेल. अणुबाँबचा पहिला चाचणी स्फोट पाहिल्यावर दशकोटी सूर्याची ओपेनहीमरला आठवण झाली व तो हरवून गेला. तर जेफरीसारख्या साध्या पत्रकाराला असला अनुभव तो एका टेकडीवरील उतरणीवर गवतात पसरला असता आला होता.

नंतर फार वर्षानंतरची गोष्ट आहे. एका महान साधकाची कॉलेजला भेट होती. स्टाफरूमसमोर गाडी थांबली. तेथेच एक रानझुडूप वाढले होते आणि जगण्याची ईर्षा दुर्दम्य असल्याप्रमाणे त्याला कोवळी, लालसर पाने फुटली होती. जवळून जाताना साधक एकदम थांबले. त्यांचे हातपाय थरथरू लागले व त्यांनी उपरणे तोंडावरून ओढून घेतले. ते समाधीत गेले होते. आम्ही त्यांच्या अशक्त देहाला उचलून पुन्हा गाडीत ठेवले, व गाडी थेट टोकापर्यंत नेली. थोड्या वेळाने ते परतले, तेव्हा पुन्हा ते झुडुपाजवळ आले. पण या वेळी त्यांनी त्याच्याकडे पाहिले देखील नाही. आता त्याची काही गरज उरली नव्हती. एका क्षणी ओळख पटून गेली होती.

त्यानंतर मी पायथागोरासचा सिध्दांत दोन-चार मित्रांना समजावून सांगितला. माझ्याजवळ योग्य ते शब्दच नसावेत. त्यांनी माना डोलावल्या. पोस्ट ऑफिस पाच वाजता बंद होते, पूना मेल सहा वीसला येते, असलीच माहिती मी देत असल्याप्रमाणे ते निर्विकार राहिले. दोघांनी तर तो सिध्दांत आपल्याला समजला आहे असे सांगितले. पण समजणे निराळे, जाणणे निराळे. एक लाल पान खुडून कपाळावर चिकटवणे निराळे. आतून काही तरी उसळून सर्वांगाला लाल लाल पाने फुटल्याप्रमाणे वाटणे निराळे, कदाचित माझ्यातच हा उणेपणा असावा. खुद्द मास्तरांना देखील हाच अनुभव पुन्हा हुकूमेहुकूम देता येणार नाही; कारण असला क्षण म्हणजे स्थळ, काळ आणि दैवी इशारा यांचा एक अगम्य स्फोट असतो. त्यानंतर काय ? त्यानंतर काय ? काय ? तर काही नाही. केवळ निःशब्दता, मूकता. विटगेन्‌स्टीनने हे बरोबर ओळखले. त्याबद्दल तो स्तब्ध राहिला. तेथे शब्दांची मिजास संपते, तत्त्वचर्चेचा दिमाख बेगडी ठरतो, आणि वटवटणारी जीभ निरर्थक चुकचुकणाऱ्या पालीप्रमाणे वाटते.

असले काही तरी क्षणिक, किरकोळ प्रथमच मला अनुभवाला आले होते. योगायोगाची गोष्ट म्हणजे पहिले धूसर चित्र आणि हा क्षण यांत गणिताचाच स्पर्श होता. हनुवटीवरील दशांश चिन्ह भाग्य ठरविणारे होते, तर पायथागोरासच्या चौरसांनी एक नवीनच खिडकी किंचितकाल उघडली होती.

- oOo -

पुस्तक: माणसेः अरभाट आणि चिल्लर
लेखक: जी. ए. कुलकर्णी
प्रकाशक: परचुरे प्रकाशन मन्दिर
आवृत्ती पाचवी
वर्ष: मे २००७.
पृ. ४४-५०.

---
सदर वेच्यामधील मोठे परिच्छेद मोबाईलच्या छोट्या पडद्यावर वाचण्यास सुलभ व्हावेत या दृष्टीने मजकुरात कोणताही बदल न करता लहान-लहान परिच्छेदांमध्ये विभाजित केले आहेत.

---
(१). या विधानाला ‘आपल्याकडील समजूत’ वा एक अस्मिताजन्य गृहितक या खेरीज कोणताही आधार नाही. हे केवळ जीएंचे विधान म्हणून घ्यायचे. या आकड्यांना आजही हिंदू-अरेबिक न्यूमरल्स असेच म्हटले जाते. - ब्लॉगलेखक.


हे वाचले का?

बुधवार, १७ जुलै, २०२४

नकार : एक दैवी गुण

जो माणूस लिहितो, त्याने बोलावे; अशी अपेक्षा का बरे केली जाते? नुसती अपेक्षा नव्हे; तर आग्रह केला जातो, भीड घातली जाते, मध्यस्थ घातला जातो. आणि हे सगळे कशासाठी, तर व्याख्यान व्हावे म्हणून!

आज एकाएकी मला जाणीव झाली आहे की, व्याख्यान देणे हा अत्यंत फालतू उद्योग आहे. मी सहसा व्याख्यान देण्यासाठी कुठे जात नाही. नम्रपणे नकार देतो. पण पुष्कळदा मित्रांच्या शब्दाखातर किंवा नातेवाइकांच्या आग्रहाखातर मला कुठे-कुठे ‘हो’ म्हणावे लागते. असे दोन होकार मी नुकतेच देऊन बसलो होतो आणि आपण हा काय मूर्खपणा केला, म्हणून आता पश्चात्ताप पावत होतो.

मला गावोगावची फार निमंत्रणे येतात, असे मला म्हणावयाचे नाही; पश्चात्तापाचे ते कारण नाही. लोकप्रिय वक्ता म्हणून मला कोणी मोजत नाही. पण अधून-मधून कुणाच्या तरी भिडेला बळी पडून मी इंदापूर किंवा धामणगाव कॉलेजमध्ये जाऊन वाङ्मय मंडळाचे उद्घाटन करावयाचे मान्य करतो आणि एस.टी.चा प्रवास सोडून एक तासभर भाषण देण्याचा मूर्खपणा आपण का केला, म्हणून पश्चात्ताप पावतो. हे मी का बरे पुनःपुन्हा करतो? काय आहे त्यात ? ना प्रसिद्धी, ना वैभव, ना चैन, ना मिळकत! पंच्याऐंशी मैल जायचे, दोन दिवस घालवायचे, हजार-बाराशेच्या समुदायापुढे बडबडायचे आणि परत यायचे - हा एवढा उपद्व्याप कशासाठी?

आता नटाकडून लेख मागविणारे लोक, लेखकाने व्याख्यान द्यावे असे म्हणणारच; त्यांना काय दोष द्यावा? पण आपण त्यांच्या आग्रहाला का बळी पडावे?

पांढर्‍यावर काळे

मी नकार देतो, तो आपला दुसऱ्याला त्रास होऊ नये आणि स्वतः त्रास भोगू नये, या विचाराने. एखाद्या ठिकाणी मी जातो; तेव्हा ते गाव, तो हॉल, समोर बसलेले श्रोते, अध्यक्ष आणि स्वत: आपण– या सर्वांचाच मला विलक्षण राग आलेला असतो. मला पक्के माहीत आहे की, मी काही चांगला वक्ता नाही. भाषणाला उभा राहिलो की, एकीकडून मी बुजलेला असतो आणि उद्धटही असतो. मी वाक्ये विसरतो, गोंधळतो, खोकतो, खाकरतो ‘आणि, व, मग’ या शब्दांचा उच्चार पुनःपुन्हा करतो. सांगण्यासारखे मौलिक असे माझ्यापाशी काही नसते. श्रोत्यांना हसविण्याच्या खटाटोपात मी स्वतःचेच हसे करून घेत असतो आणि मला हेही माहीत आहे की, जेव्हा-जेव्हा मी एखाद्या गावी भाषण करतो, तेव्हा-तेव्हा बहुधा माझ्या शंभर ते दीडशे वाचकांना मी कायमचा मुकतो.

याचे मला दुःख होत नाही. कारण मी वक्ता नाहीच. हां, आता श्रोत्यांना सांगण्यासारखे असे माझ्यापाशी काही असते, त्याच्या जोडीला उत्तम आवाज असता, भव्य व्यक्तिमत्त्व असते; तर मी टेबलाशी बसून लिहिण्यापेक्षा वक्ताच झालो नसतो का? पुढारी नसतो का झालो, किंवा रंगभूमीवर नट म्हणून नसतो का प्रसिद्धी पावलो?

मला निवांत जागा, थोडे कोरे कागद, बऱ्यापैकी पेन द्या आणि उत्तम काम घ्या, स्वतःच्या पाठीवर शाबासकी घ्या. मला हॉल, टेबल-खुर्ची, अध्यक्ष, मायक्रोफोन अन् श्रोतृसमुदाय द्या आणि माझे काम बघून स्वतःच्या तोंडात मारून घ्या; पश्चात्ताप पावा!

आता पूर्वीप्रमाणे लिहिताना आपण 'प्रिय वाचक', 'रसिक वाचकहो' वगैरे संबोधून लिहीत नाही. तरीसुद्धा लिहिताना आपल्या डोळ्यांपुढे प्रिय आणि रसिक वाचकवर्ग असतोच. तो आहे, हे आपल्याला ठाऊक असते. पण मी जेव्हा भाषणासाठी कुठे उभा राहतो, तिथे हा वाचकवर्ग मला दिसत नाही. ते कोणी वेगळेच लोक असतात. वेळ घालवायला दुसरी काही जागा नाही म्हणून जमलेले. या लेकाच्याची पच्ची कशी होते, ते पाहण्यासाठी आलेले. त्यांत आपण या वर्षीं नवा चेहरा मिळविला, एवढेच समाधान मिळवून, लांब चेहऱ्याने बसलेले कार्यवाह असतात. ‘काय बेटा बोलतोय!’ असे मनाशी म्हणणारे अध्यक्ष असतात.

सभेला सुरुवात होते. परिचय करून देणारे श्रोत्यांना सांगतात– आजच्या आपल्या पाहुण्यांचे मी फारसे काही वाचले नाही, पण ते लोकप्रिय लेखक आहेत आणि आज आपल्या कानांना तासभर उत्तम भाषणाची मेजवानी मिळणार आहे. मी फार वेळ घेत नाही. आपण उत्सुक आहात ते पाहुण्यांचे शब्द ऐकण्यासाठी वगैरे... आणि दुष्टपणे आपल्याकडे बघून हसून खाली बघतात.

मी उभा राहतो. टिंगलबाज कुजबुज, हसू कानांवर येते. आपल्याकडे रोखलेले हजार-बाराशे डोळे दिसतात आणि मी मनाशी प्रतिज्ञा उच्चारतो, ‘आता पुन्हा कधीही हा मूर्खपणा करणार नाही– ही शेवटची वेळ!’

समजा श्रोत्यांमध्ये काही खरोखरीच चांगले, अगत्यशील, ऐकून घेण्याच्या इच्छेने आलेले लोक असले; तरीसुद्धा त्यांना व्याख्यानरूपे सांगण्यासारखे माझ्यापाशी काही नसते. याच तेवढ्या लोकांना बाजूला घेऊन बसावे आणि गप्पा माराव्यात, असे मला वाटते. म्हणजे असे की, लोकांना माझ्यात रस नसला, तर आपण बोलून त्यांना का बेजार करावे, म्हणून मी नाउमेद असतो. एकूण, सगळा वैतागच असतो.

उत्तम वक्ता असला... माझ्या बरोबरीच्या लेखकांत दोघे-चौघे आहेत... की, तो स्वतःच्या व्यक्तित्वावर, आवाजावर खूश असतो. केवढ्या आत्मविश्वासाने तो उठून उभा राहतो. कसलेल्या योद्धाप्रमाणे एकवार श्रोत्यांवर नजर फिरवितो. पहिल्या दहा-पाच वाक्यांतच तो नाठाळ घोड्यावर स्वार व्हावे; तसा श्रोत्यांच्या मनावर स्वार होतो आणि मग सुखाने दऱ्या-खोरीसुद्धा फिरतो. तो स्वतः रंगतो, श्रोत्यांना रंगवितो. याउलट वाईट वक्ता उभा राहताना हैराणच असतो. त्याचा आवाज, डोळे, चेहरा– सगळेच असे असते की, पहिल्या पाच-दहा मिनिटांतच श्रोते हैराण होतात. सगळे अवघड आणि अशुद्ध होऊन जाते!

माझ्या मनात येते की, मी आणि माझ्यासारखेच दहा-बारा वाईट वक्ते तेवढे सहज मिळतील– यांनी जर मनावर घेतले व गावोगावी वाङ्मय मंडळे, साहित्य परिषदा, स्नेहसंमेलने गाजवून सोडली, तर एक-दोन वर्षांच्या आत या महाराष्ट्र देशात केवढा तरी दरारा निर्माण होईल! यापुढे कोणा लेखकाला कधी व्याख्यानाची म्हणून गळ घालायची नाही, असा निश्चय सर्व लोक करतील. समस्त लेखकांची एका वार्षिक आपत्तीतून सुटका होईल आणि असेच जर वर्षानुवर्षे चालू राहिले, तर ‘लेखकवक्ता’ ही जात नामशेष होऊन जाईल. सुख आणि शांततेचे राज्य सर्वत्र पसरेल. माझ्यासारखे अनेक लेखक आणि श्रोते समाधान पावतील. खरे तर माझ्या पूर्वीच्या पिढीतील लेखकांनी हे करायला हवे होते. ते त्यांनी केले नाही, म्हणून मला दोन ठिकाणी जावेच लागणार होते. मी हे पांढऱ्यावर काळे केले, म्हणून काही ते लोक क्षमा करणार नाहीत. समारंभ रहित करणार नाहीत. मला जावेच लागेल. सुटका नाहीच!

समोर श्रोते असतील– प्राथमिक शाळेतील मुले, ट्रेनिंग कॉलेजच्या मुली, अध्यापक आणि अध्यापिका, पालक आणि प्रौढ आया असतील. परिचय करून देणारे काही तरी बोलतील. मी माझ्या खुर्चीत अवघडलेल्या अवस्थेत बसून असेन. मनातून भयंकर धास्तावलेला.

शेवटी मी उठेन... बोलू लागेन....

अरेरे! मी त्या दोन लोकांना होकार का दिला? मी अत्यंत निर्धाराने नाही का म्हणालो नाही?

‘चुकणे’ हा माणसाचा स्वभाव आहे आणि ‘नकार’ देणे, हा दैवी गुण आहे.

- oOo -

पुस्तक: पांढर्‍यावर काळे.
लेखक: व्यंकटेश माडगूळकर.
प्रकाशक: मेहता पब्लिशिंग हाऊस.
पाचवी आवृत्ती, पुनर्मुद्रण.
वर्ष: २०२२.
पृ. ५८-६१.

(पहिली आवृत्ती: १९७१. अन्य प्रकाशन)


हे वाचले का?

बुधवार, १० जुलै, २०२४

लेखकजिज्ञासायोग

(आज १० जुलै, गुरुनाथ आबाजीचा जन्मदिवस. त्या निमित्ताने त्याच्या कथालेखनाहून वेगळे, अनुभवनजन्य चिंतनशील लेखन असलेल्या ‘माणसे: अरभाट आणि चिल्लर’ मधील हा वेचा...)

माणसेः अरभाट आणि चिल्लर

काही विचारायला तुझ्याकडे आता यायचे ते अगदी कोडगेपणानेच. ‘हे सारे जाणून घेण्याचे तुला प्रयोजन काय ? मी सर्वत्र आहे, हे तू जाण. तेवढे बस्स आहे.’ अशी एक टपली तू प्रत्यक्ष अर्जुनालाच मारली आहेस. तेव्हा तू काय मला पायरीवर पाऊल टाकू देणार ?

तू सर्वहर, सगळ्यांचा मृत्यू आहेस, भविष्यकाळी उद्भव आहेस. हे सारे ठीक आहे. पण हे सारे आहे कशासाठी ? आधी सगळ्यांना जन्माला घालायचे, त्यांचे भोग त्यांना भोगू द्यायचे, आणि शेवटी ‘मी साऱ्यांना आधीच मारले आहे’, असे म्हणायचे. कुणी शरपंजरी पडलेले असल्यास त्यांस, शस्त्र खाली ठेवलेल्या वीरांस, ज्याच्या पावलात एका भिल्लाने मारलेला बाण लवकरच शिरणार आहे अशा निद्रिस्त महापुरुषास– –या सगळ्यांना तू आधीच मारले आहेस. सामान्य माणसे मरतात, थोरांचा अवतार संपतो. पण दोघांनाही मृत्यू समान असतो. त्याला तूच जबाबदार आहेस. मग हे सारे निर्माण तरी कशासाठी केलेले ?

आम्हांला जन्माला न येण्याचे कधी स्वातंत्र्य होते का ? जगण्यातील पाप-पुण्याचे जे नियम तुला मान्य आहेत, त्यांची आम्हांला कसली तरी जाण होती का ? आणि शेवटी मरण तरी न स्वीकारण्याचे आम्हांला स्वातंत्र्य आहे का ?

“अर्जुना, तू लढ, कारण मी सगळ्यांना आधीच मारले आहे. तू नाममात्र हो.” एवढे अमर्याद सामर्थ्य असणाऱ्याला कोणाची तरी नाममात्र म्हणून का बरे गरज वाटावी ? आणखी एक गोष्ट आहे. प्रत्येक जीव जन्माला येत असतानाच आपल्या मृत्यूचे गाठोडे सोबत घेऊन येत असतो. तो जगत असतानाच एकेक कण मरत असतो. मग मी सगळ्यांना आधीच मारले आहे, ही शेखी कशासाठी ? जन्मलेल्या जिवाला मी मरणमुक्त केले आहे असे एखादे तुझे उदाहरण असेल तर ते प्रौढीने सांग. जे अटळ आहे, ते आपण घडवणार आहो, हे कसले सांगणे आहे ?

बरे, सगळेच जण नाममात्र असतील तर त्यांना श्रेय व दोष तरी का द्या ? मग पुण्य, पाप ठरवायचे ते तरी कशाच्या आधारावर ? त्यांत तरी काही सुसंगती आहे का ? अश्वत्थामा नाममात्र होता का ? तुझ्याच सांगण्यावर त्याने नारायणास्त्र एका अजात बालकाकडे वळवले, तर त्याला रक्तपिती झाली. का अगदी जवळची काही लाडकी माणसे तेवढीच नाममात्र म्हणून पाप-पुण्यमुक्त असतात, आणि नतद्रष्ट माणसे आपल्या कर्माची फळे भोगतात ?

नरो वा कुंजरोच्या वेळी धर्मराजाने वकिली चलाखीने या बोटावरची थुंकी त्या बोटावर केली. कदाचित त्या वेळी देखील तुझीच सूचना असावी. त्या वेळी तो अप्रत्यक्षरीत्या का होईना, द्रोणाचार्याच्या मृत्यूला कारणीभूत झाला. नंतर स्वर्गाला जाताना धर्मराजाला प्रायश्चित्त मिळाले, ते कशाबद्दल ? तर खोटे बोलल्याबद्दल. आणि ते कसले ? तर त्याची करंगळी गळून पडली. एखाद्याने टाइम बाँब ठेवून हत्या केली, तर त्याच्या मिशांची टोके कातरण्याची शिक्षा देण्यासारखे हे आहे. द्रोणाचार्यानी आंगठा मागून एकलव्याला नामशेष केले, म्हणून कदाचित करंगळी देऊन धर्मराजाने अद्दल घडवली असेल ?

कोणत्याही कारणामुळे करंगळी गळून पडणे ही काय शिक्षा झाली ? एखाद्या खेडेगावातील शाळेत अगदी बिगर यत्तेत आलेल्या बुजऱ्या लहान मुलांखेरीज कुणाचेच करंगळीशिवाय काही अडत नाही. तो जर नाममात्र असेल, तर त्याला तेवढी देखील शिक्षा नको. नाममात्र नसेल तर त्याला याहून जास्त शिक्षा हवी. पार्शियालिटी अंपायर, पार्शियालिटी अंपायर...

जर आम्ही सगळेच नाममात्र आहोत, तर काचेच्या नळीतून सरकणाऱ्या पाऱ्याच्या थेंबाप्रमाणे आम्हांला निर्लेप जाऊ दे. मग पापाचे प्रायश्चित्त नको, आणि पुण्याचे कसले श्रेय नको. आणि जर तू साऱ्याचाच उद्भव आहेस, तर आम्ही असे सदोष आणि अपूर्णच जन्माला आलो हे तुला माहीत नाही का ? आणि आम्ही तसे तडकलेले, हिणकस झालो, याची जबाबदारी तुझीच नाही का ? तू केलेल्या बाहुल्या सगळ्या भेगाळलेल्या झाल्या म्हणून युगानुयुगे त्या बाहुल्याच का तू झोडपत राहणार ?

आकाश भेदून येणारा, ज्वालामुखीच्या स्फोटातून प्रकट होणारा, संतप्त सागरांच्या गर्जनेतून अवतरणारा भयंकारी विश्वशब्द इतका अतिमानवी असतो की तो आमच्यासारख्या क्षुद्रांना ऐकूच येत नाही, आम्हांला त्याचे व्याकरण कळत नाही, की त्याचा अर्थबोध होत नाही. तो शब्द भयचकित करणारा असतो, पण त्यात कशाचेही उत्तर असतं नाही.

“–तू अत्यंत उध्दट, मूढ आहेस. तू येथून चालता हो, येथे पाऊल टाकण्याची तुझी योग्यता नाही. तू बाहेर जा, तू चालता हो, चालता हो.”

योगेश्वरा, बाहेर हाकलला जाणे, चालता हो असे शब्द ऐकणे मला नवीन नाही. ते माझ्या अंगवळणी पडले आहे. जेथे विश्वरूप प्रकट होते, त्या ठिकाणी तर माझ्यासारख्या संस्कारहीन व्रात्याला थारा देखील मिळणार नाही, हे मला प्रथमपासूनच माहीत होते. तेव्हा येथून हाकलला जाण्यात मला आश्चर्य नाही, की वैषम्य नाही.

माझ्या रानगडद अज्ञानाकडे तू दुर्लक्ष कर. पण तू दिवस, महिना, वर्ष या मापनातील काळ आहेस, फसवणाऱ्यांमधील द्यूत आहेस. मग कदाचित तू माझ्या अज्ञानातील मध्यबिंदू असशील. जर तेथे तू असशील तर ते किती अमर्याद आहे, हे तुला माहीत असणारच. तू जर तेथे नसशील, तर तू जेथे नाहीस, असे ते एक अद्वितीय स्थान असेल. मग ते सर्वस्वी माझे असल्याने मला त्याविषयी विशेष ओढच असणार, नाही का ?

तू मला हाकलले आहेसच. मी जातोच, पण जाण्यापूर्वी एकच. हे अज्ञान आहे, म्हणूनच मी अस्तित्वात आहे. ज्ञानानंतर माझे मीपण राहणारच नाही. एक थेंब सागरात मिळून जावा त्याप्रमाणे ते नाहीसे होईल. आतापर्यंत तरी मला असले विसर्जन मोहवणारे वाटत आलेले नाही. म्हणून एकच प्रार्थना आहे. माझ्या अज्ञानातील संशयाला संरक्षण दे. “O Lord, Protect my doubt...”

- oOo -

पुस्तक: माणसेः अरभाट आणि चिल्लर
लेखक: जी. ए. कुलकर्णी
प्रकाशक: परचुरे प्रकाशन मन्दिर
आवृत्ती पाचवी
वर्ष: मे २००७.
पृ. १२२-१२५.

---
सदर वेच्यामधील मोठे परिच्छेद मोबाईलच्या छोट्या पडद्यावर वाचण्यास सुलभ व्हावेत या दृष्टीने मजकुरात कोणताही बदल न करता लहान-लहान परिच्छेदांमध्ये विभाजित केले आहेत.


हे वाचले का?