स्त्री-सबलतेचा जाहिरनामा

• 
  
  

  गोनीदांच्या ’ जैत रे जैत’ मधील वेचा शेअर करताना चिंधीबद्दल म्हटलं होतं की भारतीय साहित्यात अशी कणखर नि स्वयंपूर्ण स्त्री व्यक्तिरेखा क्वचितच आढळते. जगभरातील बहुतेक नागर संस्कृतींनी आणि त्यांना वेटाळून राहिलेल्या संघटित धर्मांनी स्त्रीला दुय्यम स्थान देऊन तिला जखडून टाकले आहे. अनागर संस्कृतीचा वारसा सांगणारी चिंधी आणि जिला कोणत्या एका संस्कृतीचा वारसाच नाही अशी शरत्‌चंद्रांच्या ’शेषप्रश्न’मधील कमल, या दोघी या परिघाबाहेर असल्यामुळेच तथाकथित नागर संस्कृतीच्या जाचातून सुटू शकल्या असाव्यात. डिस्ने स्टुडिओजच्या प्रिन्सेसची- नायिकांची मांदियाळी पाहिली, तर त्यातही कॉकेशन अथवा गोर्‍या वंशाच्या स्नो-व्हाईट, सिंडरेला, अथवा स्लीपिंग ब्यूटी सारख्या नाजूक-साजुक बाहुल्या वा पुरुषांकरवी होणार्‍या उद्धाराची वाट पाहणार्‍या, परंपरेने स्त्रीला दिलेले परावल… पुढे वाचा »

तडा

• 
  
  

  उन्हाळा सुरू झाला. डोंगरावरला महादेव पुन्हा म्हातारा झाला. त्याच्या अंगावरलं लांबलांब गवत सगळं वाळून गेलं. भरारा वारा सुटे. त्याच्या लाटांबरोबर ते ठिकच्या ठिकाणी आपटू लागलं. महादेवाच्या डुईवरल्या झाडाची पानं गळून पडली. नाग्या उसासून म्हणाला, 'अरं माज्या देवा ! कशी रं तुजी दशा !' नागलीवरीच्या कणग्या पार मोकळ्या झाल्या. आढ्याच्या लगीला टांगून ठेवलेल्या, क्वचित कुठं दिसणाऱ्या मकईच्या माळाही दिसेनाश्या झाल्या. भात कधीच गुप्त झालं होतं. जेमतेम बी बियाणाची डालगी शेणानं लिंपून ठेवलेली शिल्लक राहिली. कुठं कुणाकडं तर तीही फुटली. जगू वाचू तर वाढीदिढीनं आणून पेरू. पोटाला अन्न तर पाहिजे ! ठाकर जवानांच्या छातीच्या फासळ्या दिसायला लागल्या. गालफडं बसली. मोसमात तीनतीनदा भाताची भुगणी सफै केलेल्या… पुढे वाचा »

वेचताना... : जैत रे जैत

• 
  
  

  माणूस प्रथम निसर्गजीवी होता, तो निसर्गाच्या सोबतीने राहात होता. जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या गोष्टी तो निसर्गाकडून घेई. तेव्हा जगण्यासाठी आवश्यक गोष्टी निसर्गातून घेताना हा आपला हक्क नाही याचे त्याला भान होते. केवळ जगण्याची गरज म्हणून आपण ते काढून नेतो, हे तो विसरत नसे. म्हणून त्याबद्दल निसर्गाकडे आपली कृतज्ञता रुजू करत असे. गो. नी. दाण्डेकरांच्या ‘जैत रे जैत’मधला ठाकरांचा नाग्या जळणासाठी फांदी तोडण्यासाठी झाडदेवाची अनुमती मागतो, केवळ वाळलेलीच फांदी तोडेन, ओली तोडणार नाही असे वचन देतो. त्या झाडावरच्या पोळ्यातील माश्यांची माफी मागतो. नागदेवाच्या पाया पडतो. वाघदेवाला त्याचे देणे देत जातो. पावसाला सुरुवात झाल्यावर अन्नाचा तुटवडा असतानाही ठाकर गडी निसर्गाला ओरबाडण्याची घाई करत नाहीत. पावसाचा पहिला … पुढे वाचा »

द्विधा

• 
  
  

  एका कड्यालगतच्या पिंपुर्णीवर एक नाजुकसं पोळं लोंबत होतं. मात्र ते आग्यामाश्यांचं नव्हतं. बारक्या मधमाश्यांचं. ते पाहताच नाग्या भानावर आला. निरखून निरखून त्याकडे पाहू लागला. एका बारक्या फांदीवर पोळं लटकलेलं होतं. भुरक्या तांबूस रंगाचं. माझ्या लांबून लांबून येत होत्या. थोडा वेळ बाहेर थांबून अलगद पोळ्यावर बसत होत्या. मग त्या हळूच छिद्रांमध्ये शिरत होत्या. छिद्रातल्या माश्या ढुंगणाकडून बाहेर निघून क्षणभर आपले पंख साफ करीत होत्या. मग त्या उडून जात होत्या. असा सारखा त्यांचा उद्योग चालला होता. पोळं मोठं सुबक होतं. असं बसक्या गाडग्याएवढं. काना नव्हता की कोपरा नव्हता. दो अंगांनी ते गोल होतं. किंचित लोंबतं. माश्यांच्या येण्याजाण्यानं ते जिवंत झालं होतं. त्या इवल्या इवल्या मेहेनती माश्यांचं ते घर होतं… पुढे वाचा »

माशा मासा खाई

• 
  
  

  वन्यजीवपर्यटन म्हटले की माणसे असोशीने दोन गोष्टी पाहण्यासाठी जंगलात जातात. पहिले म्हणजे अर्थातच वाघोबाचे दर्शन घेणे... आणि त्याचे स्वकॅमेर्‍याने घेतलेले फोटो समाजमाध्यमांवर, व्हॉट्सअ‍ॅपमार्फत अनेकांना पाठवून कृतकृत्य होणे. आणि दुसरा, क्वचित सफल होत असलेला, उद्देश म्हणजे एखाद्या शिकारी प्राण्याने केलेली शिकार ’याचि देही याची कॅमेरा’ पाहणे. शिकार म्हटले की सिंह, वाघ, कोळसुंदे या शिकारी प्राण्यांनी केलेली शिकार पाहायचा योग येतो. भारतात चित्ता नामशेष झाला आहे. बिबट्या हा सर्वात धूर्त मांजरवर्गीय प्राणी समजला जातो. तो वाघ-सिंहाप्रमाणे उघड्या जागेवर शिकार करण्यापेक्षा झाडीच्या आडोशाचा परिणामकारक रीतीने वापर करतो. त्यामुळे त्याच्या शिकारीच्या तयारीची पूर्वकल्पना येणे अवघड असल्याने, ते दृश्य पाहायला मिळणे दुष्कर. त्यासाठी अभ्यासकाची चिकाटी नि व… पुढे वाचा »

पुन्हा लांडगा...

• 
  
  

  (वेचित चाललो... वर नुकतेच ’लांडगा आला रेऽ आला’ आणि ’लांडगा’ या अनुक्रमे जगदीश गोडबोले आणि अनंत सामंत अनुवादित पुस्तकांवरचे दोन लेख प्रसिद्ध केले आहेत. ’इजा झाला, बिजा झाला, आता तिजाही पुरा करु’ असं म्हणून बराच काळ बाजूला ठेवलेल्या या लघुपटाबद्दलही लिहून मोकळा झालो.) ’जीवो जीवस्य जीवनम्’ या एकमेव नैसर्गिक नियमानुसार प्राणी आपली भूक भागवण्यासाठी एखाद्या भक्ष्य प्राण्याला वा पुनरुत्पादनासाठी जोडीदार मिळवताना एखाद्या स्पर्धकाला ठार मारत असतात. या पलिकडे अन्य कोणत्याही कारणासाठी ते एकमेकांची हत्या करीत नाहीत. पण तांत्रिक आणि बौद्धिकदृष्ट्या प्रगत झाल्यावर माणूस स्वत:ला प्राणिजगतातील अजेय सम्राट समजू लागला. ट्रम्पकाकांच्या ’अमेरिका फर्स्ट’ या अलिकडील घोषणेचा पूर्वावतार म्हणजे ’ह्यूमन फर्स्ट’ अशी अलिखित घोषणाच त्याने केली. पण माणसाच्या बौद्ध… पुढे वाचा »

वेचताना... : लांडगा

• 
  
  

  ’Every man for himself’ ही माणसाने फार पुढे, म्हणजे भाषेच्या उगमानंतर प्रचलित केलेली उक्ती, नैसर्गिक न्याय म्हणून जीवसृष्टीच्या बाल्यावस्थेतच प्रस्थापित झालेली होती. एका जातीचे प्राणी, एकेकटे वा कळपाने जगत असताना अन्य जातीय प्राण्यांशी फार जवळीक साधत नसत. शेतीचा शोध हा माणसाला अन्य प्राण्यांपासून सर्वस्वी वेगळ्या वाटेने घेऊन गेला असला, तरी त्यापूर्वी माणूसही अनेक प्राण्यांपैकी एक होता, आणि अन्य वानरकुलातील प्राण्यांप्रमाणेच मिश्राहारी होता. मांसाहाराची गरज भागवण्यासाठी त्याला शिकार करण्याची गरज भासे. पण माणूस हा मुळात दुबळा जीव आहे. त्याला वाघसिंहादि शिकारी प्राण्यांची मजबूत ताकद वा जबडा नाही, शिकारी पक्ष्यांप्रमाणे भक्ष्यावर घट्ट पकड मिळवता येईल अशा नख्याही नाहीत, की भक्ष्याचा शरीराचा भेद कर… पुढे वाचा »

वेचताना... : लांडगा आला रेऽ आला

• 
  
  

  ( हा सुईदोर्‍याचा खेळ मोठा मजेशीर असतो. लहानपणी हा खेळ खेळताना एकाचा पाठलाग करत असताना दुसरा दोघांच्या मधून गेला की पहिल्याचा नाद सोडून त्याचा पाठलाग सुरु करावा लागे. ‘वेचित चाललो...’ वर अलिकडे असेच होऊ लागले आहे. ‘थँक यू, मि. ग्लाड’चा पाठलाग करत असताना ‘एक झुंज वार्‍याशी’ मध्ये घुसले नि आधी नंबर लावून गेले. आता अनंत सामंतांच्या ‘लांडगा’वर लिहिता लिहिता हा गोडबोलेंचा लांडगा मध्ये घुसला. तो लांडगाही येतोच आहे मागून. ) संशोधनाचे काम रुक्ष असते, संशोधक म्हणजे अस्ताव्यस्त दाढी वाढलेला, केस न विंचरलेला, जाड चष्मा लावून आपल्याच जगात हरवलेला असा प्राणी असतो, असा सार्वत्रिक समज आहे. त्यात वैज्ञानिक म्हटले की, आपल्या मनात रसायनशास्त्रज्ञच येतो. आणि तो कायम चित्रविचित्र आकाराच्या काचेच्या भांड्यातून ठ… पुढे वाचा »

वृकमंगल सावधाऽन

• 
  
  

  गुहेची नवी जागा लांडग्यांना कितीही सोयीची असली तरी मला सोयीची नव्हती. दगडांच्या ढिगाऱ्यामुळे धड काही दिसायचं नाही. शिवाय कॅरिबूनी दक्षिणेकडे स्थलांतर करायला सुरुवात केल्याने लांडग्यांचे लक्ष शिकारीकडे असायचे. दिवसभर ते थकूनभागून झोपायचे. त्यामुळे विशेष काही घडायचं नाही. थोडक्यात मी भयंकर बोअर व्हायला लागलो होतो. एवढ्यात एक मजा झाली- चाचा अल्बर्ट चक्क प्रेमात पडला ! आमच्या पहिल्या भेटीनंतर माइक आपले सर्व कुत्रे घेऊन उत्तरेकडे चालता झाला होता. एकही कुत्रा मागे न ठेवण्याचं कारण, माझ्यावरचा अविश्वास असावं. शिवाय कुत्र्यांची पोटं भरायला त्यांना कॅरिबूमागे उत्तरेकडे नेणं भाग असावं. आता कॅरिबूच्या मागे तेही दक्षिणेकडे परतले होते. एस्किमो लोकांकडचे कुत्रे लांडग्यांचीच धेडगुजरी अवलाद असते अशी एक सर्वस… पुढे वाचा »