सामना

कर्नल थॉमस पेरी जवळजवळ धावतच रॉजर गिलीलँडच्या खोलीत दार ठोठावायलाही त्याला उसंत नव्हती. आत आल्या आल्या तो ओरडला,
"रॉजर..."
रॉजरव्यवसायानं संख्याशास्त्रज्ञ होता. संगणकाच्या साहाय्यानं सोडवली जाणारी समीकरणं हे त्याच्या विशेष अभ्यासाचं क्षेत्र होतं. काही वर्षांपूर्वी सोडवण्यात आलेल्या, चार रंगांच्या नकाशाच्या कूटप्रश्नाची उकल करण्यात ज्या दोन-चार जणांचा वाटा होता, त्यात गिलीलंड होता. आज तो एकटाच बुद्धिबळाचा डाव लावून बसला होता.

"ये टॉम. बैस. आपण ब्रिटिशांइतके शिष्टाचाराला महत्त्व देत नाही, ही गोष्ट चांगली आहे यात शंकाच नाही. पण दार न ठोठावता आत शिरणं म्हणजे जरा जास्तच झालं. आत्ता माझ्या खोलीत माझी मैत्रीण असती म्हणजे?"
"छोडो यार. तुझी मैत्रीण राहिली तिकडे फिलाडेल्फियात. ती इकडे कशाला येईल?"
"व्हॉट डू यू मीन? माणसाला काय एकच मैत्रीण असते?"
"बस कर! माहीत आहे मला, तुझा तुझ्या ख्रिसवर केवढा जीव आहे ते. खरं सांग. ख्रिसची आठवण व्हिस्कीच्या घोटात बुडवायला बघतोयस. हो ना?"
"ते जाऊ दे." रॉजर विषय बदलत म्हणाला, "तू असा घाईघाईनं काय सांगायला आलास?"

"रॉजर, या सामन्यातली एक विचित्र गोष्ट माझ्या आत्ताच लक्षात आली. सामना कसा चाललाय हे कळायची काही सोय नाही, पण प्रत्येक खेळीला किती वेळ लागतोय, तेवढ्यावरनं काही अंदाज बांधता येतात."
"सांग ना."

टॉमनं जवळची एक घडीची खुर्ची ओढून घेतली व तिच्या पाठीवरून पाय टाकून तिच्यावर उलटी बैठक मारली.

रॉजरच्या प्रश्नार्थक मुद्रेकडे पाहत तो म्हणाला, “पहिल्या महिन्यात प्रत्येक खेळीला किती वेळ लागत होता, तुला ठाऊक आहे?
"सरासरी बावीस मिनिटं चौदा सेकंद. प्लस और मायनस, सात मिनिटं अडतीस सेकंद."
"आणि दुसऱ्या महिन्यात?"
"सरासरी पंचावन्न मिनिटं चाळीस सेकंद. प्लस ऑर मायनस..."
"पुरे पुरे. तीन सिग्माचा व्हेरीअन्स सांगायची गरज नाही. तिसऱ्या महिन्यात तर प्रत्येक खेळीला तासापेक्षा जास्त वेळ लाग लागला."
"एक तास सोळा मिनिटं अठरा सेकंद." रॉजरमधला गणिततज्ज्ञ बोलला.

"बरोबर. आठवतं तुला? तेव्हा आपल्याला काळजी वाटत होती की, असाच वेळ जास्त जास्त लागू लागला, तर दोन तासांची कमाल मर्यादा ओलांडली जाते की काय? पण तसं काही झालं नाही आणि पुढच्याच महिन्यापासून तर प्रत्येक खेळीला वेळ कमी कमी लागू लागला आणि आज जेव्हा मी सहाव्या महिन्यातला सरासरी वेळ काढला, तेव्हा मला धक्काच बसला. तुला कल्पना आहे, सध्या प्रत्येक खेळीला किती वेळ लागतोय तो?'
"एक दशांश सेकंद." रॉजर शांतपणे शेजारी पडलेलं सिगारेटचं पाकीट उघडून टॉमपुढं धरत म्हणाला.
"आं? तुला माहीत आहे? तला केव्हा कळलं?"
"काल. सिगारेट घे."
"यू सनॉफेगन! मग कालच आम्हाला का सांगितलं नाहीस?"
"मला वाटलं तुम्हाला माहीत असेल."
"आणि असं का होतंय, हेही तुला कळलं होतं ?"
"मी ते तर्कानं जाणलं."
"केव्हा?"
केव्हाच."

टॉम रागानं लाल झाला. ताडकन उठून रॉजरच्या अंगावर धावून जाण्याच्या आविर्भावात तो म्हणाला, "आता सांगतोस लवकर, की दाबू तुझा गळा?"

"अरे, अरे! मी जरा गंमत केली. हे असं का होतंय याची अस्पष्ट कल्पना आत्ता आत्ताच माझ्या डोक्यात आली. आत्ता बुद्धिबळाचा डाव लावून बसलो होतो ना तेव्हा. तुम्हा सर्वांना माझी थिअरी सांगणारच होतो मी."
"मग सांग ना लवकर. का असा अंत पाहतोयस?"
"हे बघ, तुला बुद्धिबळ खेळता येत असतं, तर तुला समजावून सांगणं सोपं गेलं असतं."
"रॉजर, तू मला काय समजलास? तुझ्याइतका नसेन, पण कॉलेजमधे असताना मी चांगल्यापैकी बुद्धिबळ खेळत असे. पुढं मला तो खेळ फार एकसुरी वाटायला लागला, म्हणून मी खेळणं सोडून दिलं. तेव्हा सांगा महाशय आता कृपा करून!"

"हे बघ, बुद्धिबळात कधीकधी अशी परिस्थिती येते, की आपल्यावर एका खेळीत मात होणार असते. ती टाळायचा फक्त एकच उपाय असतो, तो म्हणजे प्रतिस्पर्ध्याला शह देणं. प्रतिस्पर्धी राजा हलवून शहातून बाहेर पडतो. पुन्हा तुम्ही शह देता. तुम्हाला दुसरा पर्यायच नसतो. तो राजा पुन्हा पहिल्या घरात नेतो. तुमच्यावर एका खेळीत मात होण्याची धमकी कायम असल्यामुळं तुम्हाला सारखे शह देतच बसावं लागतं. पण प्रत्येक वेळी प्रतिस्पर्धी शहातून सुटू शकत असल्यामुळं जशी त्याच्यावर मात होऊ शकत नाही तशीच तुमच्यावरही मात होऊ शकत नाही. दोघांपैकी कुणालाच ठरलेल्या खेळ्या सोडून इतर काही करता येत नाही. कारण दोघांपैकी कुणीही दुसरी काही खेळी केली, की डाव गेलाच म्हणून समजा. आलं लक्षात?"

"हो. बुद्धिबळात असं होतं कधीकधी. पण त्याचा इथं काय संबंध?"
रॉजरनं ओठांतल्या सिगारेटचा एक खोल झरका घेतला आणि म्हणाला, "तूच विचार करून बघ."
"ओ! आय सी! तुझं म्हणणं, आपले संगणक अशा अवस्थेत आलेले आहेत की त्यांना त्याच त्याच खेळ्या पुन:पुन्हा कराव्या लागताहेत?"
"माझी तशी खात्री झाली आहे."
"पण कशावरून? याला पुरावा काय?"
"पुरावा तूच नाही का आत्ता दिलास? सध्या प्रत्येक संगणक एक दशांश सेकंदात आपली खेळी पुरी करतोय. म्हणज त्याच त्याच खेळ्या पुन:पुन्हा कराव्या लागत असणार. ठरलेल्या मार्गापासून जरा जरी ढळलं, तरी पराभव होणार या निष्कर्षाप्रत ते आले असणार."
"हे तू कशाच्या आधारावर म्हणतोस?"
"म्हणून तर प्रत्येक खेळीला इतका कमी वेळ लागतोय. कोणतीही खेळी करायला लागणारा हा कमीत कमी वेळ एक दशांश सेकंद आहे, हे मला माहीत आहे. याचा अर्थ संगणकांचा विचार आता थांबलाय. ते यांत्रिकपणे खेळ्या करताहेत हे उघड आहे."

"बाप रे! आता काय करायचं?
“नथिंग! प्रिसाइजली नथिंग!"
रॉजर समोरच्या पेल्यातला एक घोट घेऊन म्हणाला, "आपल्याला काही करता येणारही नाही. आपण कोणतीही हालचाल केली, संगणकाला आहे त्या अवस्थेतून बाहेर काढायचा प्रयत्न केला, तर तो मानवी हस्तक्षेप ठरेल आणि तसं झाल्यास काय होईल, ते तुला माहीत आहे."
"ज्याच्या संगणकात हस्तक्षेप होईल, त्याची हार मानली जाईल. तशी मुळी व्यवस्थाच केली आहे, हो ना? पण ही व्यवस्था एकतर्फी हस्तक्षेपाबाबत आहे. रशियाबरोबर विचारविनिमय करून यातून काही मार्ग नाही का काढता येणार?"
"नाही. असं काही झालं, तर काय करायचं, याचा विचार आधीच करायला हवा होता. म्हणजे तशी व्यवस्था आज्ञावलीत करून ठेवता आली असती. आता रशियाच्या सहकार्यानंसुद्धा काही करता येणार नाही. नाउ इट इज टू लेट!"

"म्हणजे हा सामना आता असाच चालायचा?'
"हो."
"किती दिवस?"
"दिवस? वर्षानुवर्ष! युगानुयुगं!"
"यावर काही उपायच नाही?"

रॉजरनं पुन्हा एकदा हातातला पेला तोंडाला लावला आणि एक घोट घेत म्हणाला, “टोनी, तू विचारात इतका गर्क होतास की तुझ्या लक्षात आलेलं दिसत नाहीये, मी व्हिस्की पीत नाहीये."
"मग काय पितोहेस?"
"शॅम्पेन!"
"शैम्पेन?"
"हो. शॅम्पेन. विजयोत्सव साजरा करतोय. तू विचारत होतास ना? यावर काही उपाय नाही का? अरे वेड्या, हाच खरं म्हणजे आपल्या समस्येवर उपाय आहे. कुणाचा अपमान न होता, कुणाला हार मानायची न लागता युद्ध आता कायमचं दूर गेलं आहे. कारण सामना चालू असेपर्यंत युद्ध करता येणार नाही आणि सामना तर संपणार नाही, की थांबवता येणार नाही."

रॉजरनं हातातला पेला खाली ठेवला.
गोंधळलेल्या चेहऱ्यानं त्याच्यासमोर उभ्या असलेल्या टोनीकडे रोखून पाहत तो म्हणाला. “आपण साऱ्या जगाला युद्धाच्या खाईत लोटायला निघालो होतो. युद्ध म्हणजे सर्वनाश, हे कळूनसुद्धा या जगाची राखरांगोळी करायचं आपल्याला हक्क आहे? पृथ्वीवर माणूस जन्माला यायला चार अब्ज वर्ष लागली. इतक्या वर्षांतली ही निसर्गाची वाटचाल आपण चार मिनिटांत उद्ध्वस्त करायला निघालो होतो. का? कुणी दिला आपल्याला हा अधिकार?"
"आपल्यापेक्षा संगणकांनाच जास्त अक्कल आहे, असं दिसतंय! कदाचित त्यांनाच मानवजातीबद्दल कळवळा वाटला असेल!'
रॉजर स्वत:शीच हसला.

"का हसलास?'
"युद्धानं जगाचा अंत होऊ नये, म्हणून आपण हा सामना सुरू केला. त्याची परिणती खरोखरच जगाचा विनाश टळण्यात झाली आहे. अर्थात आपण ठरवलं होतं, तसं झालं नाही. पण म्हणून काय बिघडलं? उद्दिष्ट तर साध्य झालं ना? मग झालं. तरीही तू तक्रार करतोयस, म्हणून हसलो."

"नाही, रॉजर. खरं सांग. म्हणून तू हसला नाहीस. मी तुला चांगला ओळखतो. तुला या सगळ्याची आधीच कल्पना आली होती. हो ना? खोटं बोलू नकोस.तुझ्या चेहऱ्यावर मला सगळं स्पष्ट वाचता येतंय. बोल, होती ना तुला पूर्वकल्पना?"

रॉजर काहीच बोलला नाही.

गालातल्या गालांत हसत त्यानं टोनीसाठी दुसऱ्या पेल्यात शॅम्पेन ओतली.

- oOo -

पुस्तक: ’वामनाचे चौथे पाऊल’
लेखक: सुबोध जावडेकर
प्रकाशक: वॉटरमार्क पब्लिकेशन
तिसरी सुधारित आवृत्ती
पृ. १७१-१७५.